تیروئید چیست و اعمال آن کدامند؟

 تیروئید چیست؟

در بدن ما و اکثر موجودات، گروه های سلولی تخصص یافته ای وجود دارند که دور هم جمع شده و بافت خاصی را تشکیل می دهند و یک یا چند ماده ی شیمیایی آلی تولید و ترشح می کنند. به این تشکیلات بافتی، غده (gland ) گفته می شود و یکی از مهمترین و بزرگترین آنها در بدن ما، غده تیروئید یا غده ی درقی (Thyroid gland) است. لوزالمعده (پانکراس)، غده ی صنوبری (هیپوفیز)، غدد فوق کلیوی (آدرنال) و غدد جنسی (تخمدانها در زنان و بیضه ها در مردان) از دیگر غدد اصلی بدن بشمار می روند. البته لازم به ذکر است که بر حسب اینکه ترشحات غده به داخل گردش خون وارد شوند، یا به خارج ترشح شوند به ترتیب به دو نوع غدد درون ریز و غدد برون ریز تقسیم می شوند. غدد فوق الذکر جزو غدد درون ریز هستند و غدد بزاقی (مسئول تولید آب دهان) و غدد عرق (مسئول تولید عرق) نمونه های غدد برون ریز هستند.

غده تیروئید در کجا قرار دارد؟

کلمه تیروئید از زبان یونانی گرفته شده و به سپرهای یونان باستان گفته می شد. زیرا تیروئید از نظر شکل بسیار شبیه آن است. تیروئید در جلوی گردن در زیر ناحیه ای به نام سیب آدم (نقطه برجسته و برآمده در جلوی گردن) بر روی نای قرار دارد. در بالغین سالم وزن آن بین 15 تا 25 گرم بوده و حدود 6 سانتیمتر پهنا، 5 سانتیمتر ارتفاع ضخامت غدهی تیروئید در قسمت های متفاوت از 2 تا 5 ملی لیتر متفاوت است.

نکته: در پشت تیروئید و چسبیده به آن چهارغده به اندازه ی یک نخود کوچک به نام غدد پارتیروئید (parathyroid glands) وجود دارند که مسئول تنظیم کلسیم خون و استخوانها هستند.

           غدد اصلی بدن

     محل و شکل غده ی تیروئید

 

با توجه به اینکه غده ی تیروئید در جلوی قرار دارد، آیا در حالت طبیعی تیروئید قابل رویت و لمس است؟

اگرچه طول و عرض تیروئید زیاد است ولی در حالت طبیعی ضخامت قسمت قابل معاینه و لمس کمتر از 3-2 میلیمتر بوده و ثانیا توسط چربی زیر جلدی و عضلات قسمت اعظم آن پوشیده شده است و معمولا قابل رویت و لمس نیست. البته پزشک می تواند با معاینه، قسمت فوقانی تیروئید را به سختی لمس و مشخص کند. همچنین در برخی از افراد لاغر (خصوصا زنان) که تیروئیدشان کمی بالاتر از محل اصلی خود قرار دارد، ممکن است به راحتی دیده و لمس شود، ولی تیروئید بزرگتر از حد معمول نیست.

آیا ممکن است غده ی تیروئید در جای دیگری از گردن وجود داشته باشد؟

بلی. در درصد کمی از افراد قسمتی از تیروئید (معمولا) یا تمام آن (نادر) در ناحیه ی دیگری همچون ریشه یا زیر زبان یا نقاط دیگر گردن و قفسه سینه وجود دارد. خوشبختانه اکثر این موارد به ندرت مسئله ساز می باشند، اما در برخی موارد ممکن است فرد در بزرگسالی دچار کم کاری تیروئید شود (در آنهاییکه تمام غده ی تیروئید در جای نامناسب قرار گرفته اند.)

آیا ممکن است فردی بطور مادر زادی تیروئید نداشته باشد؟

بلی. غده ی تیروئید در اواخر ماه اول جنینی ( در داخل شکم) تشکیل می شود و از حوالی هفته 11 تا 12 حاملگی (تشکیل نطفه) فعالیت خود را آغاز می کند. اما از هر 4000 تا 12000 (در ایران 11000) نوزادی که به دنیا می آید در یک نفر تیروئید تشکیل نشده است که در اصطلاح پزشکی به آن آژنری تیروئید (agenesis به معنی عدم تشکیل) گفته می شود که در صورت عدم درمان (مصرف هورمونهای تیروئید) این کودکان دچار کم کاری تیروئید شدید و عقب ماندگی ذهنی خواهد شد.

وظایف و اعمال غده ی تیروئید چیست؟

کار غدد در بدن تولید مواد شیمیایی موسوم به هورمون (Hormone) است. غده ی تیروئید نیز از طریق تولید و ترشح دو هورمون اصلی تیروکسین (Thyroxine، باختصار T4) و تری یدوتیروئین (Triiodothyronine، باختصار T3) عمل می کند و نقش بسیار مهمی در رشد و تکامل بدن در دوران جنینی و کودکی و تنظیم سوخت و ساز بافتها در دوران پس از کودکی دارند. البته در داخل بافت تیروئید سلولهایی موسوم به سلولهای سی (C Cells یا Parafollicular) وجود دارند که عمل آنها متضاد عمل غدد پاراتیروئید در تنظیم کلسیم خون و استخوان بوده و هورمونی به نام کلسی تونین (Calcitonin) ترشح می کند.

چه رابطه ای میان ید و غده تیروئید وجود دارد؟

همانطور که ذکر شد هورمونهای اصلی تیروئید T4 و T3 هستند. در ساختمان هورمون T4 چهر مولوکول ید و در T3 سه مولوکول ید شرکت می کند. ید یک عنصر حیاتی برای بدن بوده و در صورت کمبود آن در بدن مقدار تولید و ترشح هورمونهای تیروئید کاهش خواهد یافت. برای اینکه غده ی تیروئید فعالیت طبیعی داشته باشد و به مقدار کافی هورمون تولید کند باید روزانه 100 تا 200 میکروگرم ید خورده شود.

نکته: مقدار ید ذخیره شده در تیروئید حدود 100 برابر مقدار ید مورد نیاز روزانه برای تولید هورمون بوده و لذا کمبود ید مصرفی بایستی 2 تا 3 ماه ادامه داشته باشد تا اثرات کمبود ید مسئله ساز شود.

البته لازم به ذکر است که مقدار تولید و ترشح هورمون T4 روزانه 80 تا 90 میکروگرم و T3 حدود 10 تا 35 میکروگرم و نیمه عمر T4 در خون یک هفته و T3 یک روز است و آن دو در خون عمدتا به یک پروتئین متصل و حمل می شوند. این پروتئین که در کبد ساخته می شود، گلوبولین متصل شوند به تیروکسین (thyroxine Binding Globulin به اختصار TBG) نام دارد و در موقع نیاز هورمونها را آزاد می کند.

نکته:

• قدرت اثر T3 حداقل 3 برابر T4 است.
• هر ماده شیمیایی در بدن ( از جمله پروتئین ها، هورمونها و حتی داروها) بعد از مدتی دستخوش تغییر شده و اثرات خود را از دست می دهد و به میانگین زمانی که آن ماده اثرات خود را ار دست می دهد، نیمه عمر آن ماده گفته می شود.

ترشح هورمونهای تیروئید چگونه تنظیم می شود؟

فعایت اکثر غدد بدن توسط یک غده ی دیگری به نام غده صنوبری یا هیپوفیز (Pituitary Gland) که در زیر مغز داخل یک محفظه ی استخوانی در کف جمجمه قرار دارد، تنظیم و کنترل می شود. یکی از هورمونهای غده ی هیپوفیز هورمون محرک تیروئید (Thyroid Stimulating Hormone به اختصار TSH) است. در پی کاهش هورمونهای تیروئید، بطور واکنشی مقدار هورمون محرک تیروئید TSH افزایش یافته و این هورمون با اثر بر روی تیروئید باعث تحریک غده ی تیروئید و افزایش تولید و ترشح هورمونهای تیروئید می شود و برعکس، وقتی مقدار هورمونهای تیروئید افزایش می یابند تولید و ترشح TSH کاهش می یابد. به این روند، پدیده ی فیدبک منفی گفته می شود. درست همانند سماورهای برقی اتوماتیک که وقتی درجه آب از مقدار تنظیم شده بیشتر شود، جریان برق به سماور قطع شده و وقتی دمای آب از حد مورد نظر کمتر شود مجددا سماور روشن و آب گرم می شود.