دستگاه گوارش به شکل لوله ای توخالی است که از دهان شروع شده و به مقعد ختم می شود. غذا پس از خرد شدن در دهان، وارد مری و سپس معده می شود. تمام بخش های مختلف دستگاه گوارش با ترشح مواد مختلف به هضم مواد غذایی کمک نموده و سپس با انجام فعل و انفعالات مختلف بر روی ماد هضم شده، مواد آماده ی جذب در روده ها می شود. یکی از بخش های دستگاه گوارش که با ترشح مواد مختلف در هضم مواد غذایی دخالت دارد، کبد است. کبد در قسمت راست و بالای شکم، زیر پرده دیافراگم قرار دارد.
ساختمان دستگاه گوارش
کبد بزرگترین غده بدن است و آن را می توان به کارخانه ای شیمیایی تشبیه کرد که وظیفه تولید، تغییر، انبار کردن و دفع مواد را برعهده دارد. محل کبد در شکم از نظر عمل آن، بسیار مهم است. کبد در قسمت راست و بالای شکم در پشت دنده ها، زیر پرده دیافراگم قرار دارد. وزن کبد در فرد بالغ حدود 1500 گرم و معادل یک پنجاهم وزن کل بدن می باشد. خون رسانی به کبد بسیار زیاد است. خون سرشار از مواد غذایی که از دستگاه گوارش جذب شده به طور مستقیم به کبد وارد می شود. این مواد در کبد ذخیره شده و یا به مواد شیمیایی مورد نیاز بدن تبدیل می شود. لبه تحتانی کبد در هنگام دم عمیق حدود 1 الی 2 سانتی متر زیر لبه ی دنده های سمت راست لمس می شود. این عضو معمولا توسط دنده ها محافظت می شود.
محل قرار گرفتن کبد در شکم
کبد از مجموعه ی سلول های کبدی، عروق خونی و مجاری صفراوی تشکیل شده است.
شبکه های عروقی اطراف سلول های کبدی، مواد غذایی هضم و جذب شده از روده ها را به این سلول ها رسانده و در آنجا ذخیره می کند. مواد دفعی و ترشحی از طریق مجاری صفراوی به کیسه صفرا می ریزد. نقش کبد در تنظیم سوخت وساز گلوکز (قند) و پروتئین اهمیت بسیاری دارد. کبد با تولید و ترشح صفرا نقش مهمی نیز در هضم و جذب چربی ها از دستگاه گوارش برعهده دارد. علاوه بر این کبد مواد زاید حاصل از سوخت و ساز را از خون خارج می کند و آنها را به داخل صفرا ترشح می کند. صفرای تولید شده توسط کبد به طور موقت در کیسه صفرا انبار می شود و زمانی که برای فرایند هضم لازم باشد، با انقباض کیسه صفرا به داخل لوله گوارش وارد می شود.
آیا با معاینه شکم و لمس کبد می توان به بیماری کبدی پی برد؟
خیر. در حالت عادی کبد را می توان در هنگام دم عمیق لمس نمود. البته ذکر این نکته ضروری است که بجز در مراحل انتهایی و دیررس بیماری، با لمس کبد و معاینه شکم به تنهایی نمی توان به بیماری کبدی پی برد. باید توجه داشت که حتی با سونوگرافی شکم در همه موارد، وجود بیماری کبدی را نمی توان تشخیص داد و انجام آزمایش خون ضروری است.
لمس کبد در شکم
آنچه لازم است در مورد اعمال و فعالیت های کبد بدانید.
کبد به عنوان یکی از بزرگترین اندامهای داخلی بدن، وظیفه انجام اعمال حیاتی مختلفی را در بدن آدمی بر عهده دارد. در این قسمت به مهم ترین آنها اشاره خواهیم کرد:
با ورود مواد غذایی به دستگاه گوارش اعمال مختلفی بر روی ان انجام می گیرد تا آن را برای استفاده بدن آماده نماید. مواد غذایی پس از ورود به معده و مخلوط شدن با شیره گوارشی، وارد روده کوچک می شود. در این قسمت از دستگاه گوارش مواد غذایی تحت تاثیر مواد شیمیایی که به آن آنزیم می گویند و از سلول های دیواره روده و همچنین لوزالمعده ترشح می شود، هضم می شود. پس از تغییرات لازم جهت هضم مواد غذایی فرایند جذب مواد توسط سلول های روده کوچک انجام می شود و سپس موادجذب شده وارد گردش خون می شوند. مواد غذایی جذب شده برای اکثر بافت های بدن به طور مستقیم قابل استفاده نمی باشند لذا پس از ورود به خون، توسط عروق مربوطه ابتدا به داخل کبد می روند. در آنجا تغییرات لازم بر روی این مواد صورت گرفته تا برای استفاده سلول های بدن آماده شوند.
سیستم گردش خون کبد
نقش کبد در سلامتی
کبد با انجام تغییرات لازم بر روی مواد غذایی جذب شده و همچنین دفع سموم مهم ترین نقش را در حفظ سلامتی برعهده دارد. مهم ترین این تغییرات عبارتند از:
– کبد با تبدیل مواد قندی ساده (گلوکز) به نوع ذخیره ای آن (گلیکوژن) و در موارد ضروری تبدیل نوع ذخیره ای به نوع ساده که برای بدن قابل استفاده است، نقش عمده ای را در تنظیم قند خون ایفاء می نماید.
– کبد، چربی های جذب شده را به انواع قابل جذب یا قابل ذخیره شدن در سلول های مختلف بدن تبدیل می نماید و از این طریق در سوخت و ساز چربی ها دخالت می نماید.
– کبد نقش عمده ای را در سوخت و ساز پروتئین ها برعهده دارد. این عضو تقریبا تمامی پروتئین های پلاسمای خون را تولید می نماید.
– بسیاری از ویتامین ها نظیر ویتامین های A، B و… همچنین برخی فلزات نظیر آهن و مس در کبد ذخیره می شوند.
یکی دیگر از اعمال مهم کبد، از بین بردن میکروب های وارد شده به بدن از طریق روده است. این میکروب ها از طریق گردش خون ابتدا به کبد وارد می شوند و این عضو با استفاده از سیستم دفاعی خود آنها را از بین می برد.
نقش کبد در خنثی کردن سموم بدن
یکی از موادی که در واکنش های شیمیایی بدن و همچنین توسط باکتری های موجود در روده تولید می شود، آمونیاک (NH3) است. این ماده به میزان زیاد تولید شده و جذب خون می شود. آمونیاک برای بسیاری از سلول های بدن از جمله سلول های مغزی مضر است. کبد این ماده را از خون گرفته و طی یک سری واکنش های شیمیایی به اوره تبدیل می نماید. اوره از طریق کلیه ها از بدن دفع می شوند. البته عمل دفع سموم بدن توسط کبد فقط به آمونیاک منحصر نمی شود. بسیاری از مواد مضر برای بدن و همچنین داروها توسط کبد از بدن دفع می شود. در صورت اختلال در فعالیت های کبد، سموم بدن از جمله آمونیاک افزایش یافته و بر تمام اجزای بدن اثرات مخربی را بر جای می گذارند.
آیا می توان بدون کبد زنده ماند؟
با توجه به وظایفی که کبد بر عهده دارد به طور حتم نمی توان بدون کبد زنده ماند. ولی باید این نکته را در نظر داشت که در اکثر بیماری های کبد، درصد کمی از آن دچار ضایعه شده و به این دلیل فقط برخی از فعالیت های کبدی دچار اختلال می شود. به این ترتیب در اکثر بیماری های کبدی، حیات بیمار به خطر نمی افتد. به عبارت ساده تر، چنانچه تنها کمتر از یک سوم کبد سالم باشد همین قسمت کوچک می تواند نیازهای طبیعی بدن را برطرف نماید.
تولید پروتئین
یکی از مهم ترین اجزای خون، پروتئین است. حدود دو سوم از پروتئین خون را آلبومین تشکیل می دهد. این پروتئین تماما توسط کبد ساخته می شود. غلظت آلبومین در خون به طور متوسط حدود 4 گرم در دسی لیتر است. روزانه حدود 10 الی 12 گرم از پروتئین موجود در خون به مصرف سلول های بدن می رسد و معادل همین میزان نیز توسط کبد ساخته می شود. در واقع تعادلی بین میزان تولید و مصرف آلبومین در بدن وجود دارد. چنانچه فردی به بیماری کبدی شدید نظیر هپاتیت شدید یا سیروز مبتلا شود، میزان پروتئین سرم وی کاهش می یابد.
وجود مقادیر طبیعی آلبومین در خون برای حفظ سلامتی و گردش خون مناسب در بدن ضروری است. به عنوان مثال چنانچه میزان آلبومین در خون کاهش یابد قسمت های مختلف بدن (دست، پا و صورت) متورم می شود.
انواع دیگری از پروتئین ها نیز در کبد ساخته می شوند. این پروتئین ها در جریان انعقاد خون دخالت داشته و به آنها «فاکتور های انعقادی» می گویند. تعداد این فاکتورها که در عمل انعقاد خون دخالت دارند، 13 عدد است که 6 تای آنها (فاکتورهای 1،2،5،7،9 و 10) در کبد ساخته می شود. تولید این فاکتورها با حضور ویتامین k انجام می شود. لذا در موارد بیماری شدید کبدی و یا کاهش ویتامین k بدن، بیمار به راحتی دچار خونریزی های زیر جلدی و یا داخلی می شود.
موارد دیگری نظیر ترانسفرین ها و… نیز در کبد ساخته می شود. این مواد نقل و انتقال هورمون ها را در بدن برعهده دارند.
صفرا مایعی به رنگ زرد مایل به سبز با طعم بسیار تلخ می باشد که به طور مداوم توسط سلول های کبدی ساخته می شود. صفرا از طریق مجاری صفراوی به داخل کیسه صفرا ریخته شده و در آنجا تغلیظ و برای مدتی ذخیره می شود. مواد غذایی پس از مخلوط شدن با شیره گوارشی در معده به دوازدهه (ابتدای روده کوچک) وارد می شود. با ورود مواد غذایی به دوازدهه، صفرا از کیسه صفرا ترشح و به دوازدهه می ریزد.
در بدن یک شخص سالم و بالغ روزانه به طور طبیعی حدود 500 تا 1500 میلی لیتر صفرا ساخته و ترشح می شود. این مایع به طور عمده از آب، بیلی روبین و نمک های صفراوی تشکیل شده است. علت زرد صفرا نیز به واسطه وجود بیلی روبین است. صفرا در واقع علاوه بر دفع بیلی روبین، به هضم و جذب چربی ها در روده کمک می کند. در مواردی که به علل مختلف میزان بیلی روبین در خون بالا برود «زردی یا یرقان» بروز می نماید.
نوسنده : دکتر علیرضا خدامی
کلمات کلیدی : کم خونی ، هموگلبین ، گلبول قرمز ، کم خونی شدید ، جریان خون ، فقر آهن ، کمبود ویتامین B12 ، کمبود فولیک اسید ، آنمی ،cbc، علت کم خونی ، گلوسیت
دسترسی به سایر مقالات : آزمایش قند خون ، اوره ، اسید اوریک خون ، کراتینین ، چربی های خون ، تست های کبدی ،شمارش کامل گلبول های خونی ، شمارش پلاکت ، آزمایشات کم خونی فقر آهن ،تست های انعقادی