فقرآهن
کمبود آهن چگونه منجر به کم خونی می شود؟
همانطور که در مقالات گذشته عنوان شد هر مولکول هموگلوبین از چهار زنجیره ی هموگلوبین تشکیل شده است که در ساختمان هر زنجیره ی هموگلوبین، یک اتم آهن بکار رفته است و این اتم آهن قادر به انتقال و جابجایی یک مولکول اکسیژن می باشد. بنابراین هر مولکول هموگلوبین (که از اتصال 4 زنجیره ی هموگلوبین ساخته شده) قادر به انتقال 4 مولکول یا به عبارت دیگر 8 اتم اکسیژن می باشد. اگر به هر دلیل آهن در بدن کم شود فرد دچار اختلال در ساختن هموگلوبین شده که نتیجه ی آن کمبود هموگلوبین و کم خونی می باشد.
آهن وارد شده به بدن چه مسیری را طی می کند؟
آهن پس از خورده شدن (چه به صورت قرص آهن و چه به صورت آهن موجود در گوشت یا سایر خوراکی ها) در روده ی کوچک جذب می شود، پس از جذب شدن لازم است به قسمت های مختلف برای شرکت در ساختمان هموگلوبین، میوگلوبین و سایر مواد نقل مکان کند. پس از جذب شدن توسط سلول های روده، کامیون هایی با نام آپوترانسفرین منتظر هستند تا آهن را بر پشت خود سوار کرده و به قسمت های مختلف ببرند. کامیون ذکر شده که حالا ترانسفرین نام دارد بار خود را که آهن باشد به کبد، مغز استخوان، سلول های عضلانی و سایر سلول ها می برد تا آنجا تخلیه کند، وقتی آهن به سلول های کبدی، مغز استخوان… رسید، همراه کامیون خود وارد آن ها شده و به سلول تحویل داده می شود. در این هنگام اگر لازم باشد مورد استفاده قرار می گیرد و اگر لازم نباشد ذخیره می شود تا در موقع لزوم به کار گرفته شود. از طرف دیگر، هر روز حدود 0/6 میلی گرم آهن در آقایان و حدود 1/3 میلی گرم در خانمها از طرق مختلف (مثلا از طریق مدفوع و در خانمها از طریق خونریزی ماهیانه) از دست می رود. بنابراین بدن ما به آهن روزانه نیازمند است تا علاوه بر ممانعت از کم خونی همواره ذخیره ی کافی برای مواقع ضروری داشته باشد.
چرا دچار کمبود آهن می شویم؟
همانطور که در پاسخ به سوال قبلی عنوان شد، آهن در بدن ما، از یک چرخه پیروی می کند، یعنی هر روز مقداری از دست می رود و مقداری به دست می آید. حالا براساس یک اصل اولیه و بدیهی می توان گفت هرگاه مقدار دفع بیشتر از حد معمول باشد، آهن بدن دچار موازنه ی منفی شده و به سوی کاهش ذخیره ی آهن پیش می رود، اگر این موازنه ی منفی ادامه داشته باشد، پس از مدتی ذخیره آهن از بین رفته که نتیجه ی آن عدم ساخته شدن هموگلوبین و کم خونی می باشد. به طور خلاصه می توان کمبود آهن را در علل زیر جستجو کرد.
1.کمبود تغذیه و عدم مصرف غذای مناسب حاوی آهن
2.افزایش نیاز بدن به آهن در مواقع خاص مثل حاملگی، شیردهی و بلوغ
3.اختلال در جذب آهن مثلا در اثر بیماریهای سوء جذب
4.از دست رفتن آهن به علل مختلف مثل:
1-4: خونریزی بیش از حد ماهیانه
2-4: خونریزی مخفی یا آشکار دستگاه گوارش
3-4: خون دماغ های مکرر
4-4: خونریزی از دستگاه ادراری به خاطر سنگ ها یا کیست های کلیوی
کم خونی ناشی از فقر آهن چه علائمی ایجاد می کند؟
علائم ناشی از کمبود یا فقر آهن با علائم ناشی از سایر علل کم خونی فرقی نمی کند یعنی بیمار مبتلا به فقر آهن از خستگی، ضعف، بی حالی، بی حوصلگی، ریزش موها، رنگ پریدگی، تنگی نفس، طپش قلب، سیاه تاریکی چشم ها یا گیج رفتن سر به هنگام بلند شدن از زمین و…شاکی می باشد. علاوه بر آنچه گفته شد کمبود آهن می تواند علائم اختصاصی هم ایجاد کند که قاشقی شدن شکل ناخن ئها از آن جمله می باشد.
گلوسیت یا زبان براق در کم خونی فقر آهن
کم خونی ناشی از فقر آهن چگونه تشخیص داده می شود؟
وقتی بیمار با علائم مربوط به کم خونی به پزشک مراجعه می کند، پزشک برایش آزمایشات اولیه درخواست می کند. آزمایشات اولیه در بیماران مبتلا به کم خونی فقر آهن، نشان دهنده ی کوچک بودن گلبولهای قرمز، همچنین رنگ پریدگی آنهاست. علاوه بر تغییرات در شکل و رنگ گلبول های قرمز، آزمایشات، نشان دهنده ی کمبود آهن سرم، همچنین کاهش ذخیره ی آهن در بدن می باشند.
وقتی که علت کم خونی، فقر آهن تشخیص داده شد، قدم بعدی بررسی بیمار برای علت کمبود آهن می باشد. گاهی از روی شرح حال بیمار (مثلا خون دماغ های مکرر) متوجه علت کمبود آهن می شویم، اما گاهی لازم است که بیمار مورد بررسی بیشتر قرار گیرد، در این بررسی ها است که گاهی متوجه بیماری های کلیوی، زخم های مخفی و بدون علامت دستگاه گوارش فوقانی (مری، معده، دوازدهه) یا احتمالا متوجه بدخیمی های مخفی و بدون علامت روده ی بزرگ می شویم. در دانشکده های پزشکی به دانشجویان این رشته آموزش کافی داده می شود که کم خونی ناشی از فقر آهن را دست کم نگرفته و تنها به درمان کم خونی اکتفا نکنند. بارها تکرار می شود که اگر یک خانم یا آقای مسن با علائم کم خونی مراجعه کرد وپس از بررسی های اولیه متوجه کم خونی فقر آهن در او شدید، همه اقدامات تشخیصی لازم را انجام دهید تا علت و مکان از دست رفتن خون را متوجه شوید، چه بسا بیمار مبتلا به بدخیمی روده ی بزرگ باشد و خون واضح یا قابل مشاهده ای از خود دفع نکند.
کم خونی ناشی از فقر آهن چگونه درمان می شود؟
درمان کم خونی فقر آهن شامل دو مرحله است، مرحله ی اول، درمان کم خونی و جایگزین کردن آهن از دست رفته می باشد. مرحله ی دوم پیدا کردن علت از دست رفتن آهن و درمان بیماری زمینه ای است.
برای درمان کم خونی لازم است، آهن کافی را وارد بدن کنیم تا علاوه بر خونسازی، مراکز ذخیره ای هم مملو از آهن شوند.
به طور طبیعی، کل آهنی که در بدن یک فرد وجود دارد 4 تا 5 گرم است که جزء اصلی آن (65 درصد) در ساختمان هموگلوبین به کار رفته است. حدود 30 درصد آهن در سلول های کبدی به صورت ذخیره وجود دارند (یعنی حدود 1/5 گرم). 5 درصد بقیه آهن، در ساختمان سایر مواد مثل میوگلوبین، همچنین سوار بر کامیون هایی با عنوان ترانسفرین در خون گردش می کنند.
وقتی فرد شروع به از دست دادن آهن می کند، ابتدا ذخیره ی آهن (1/5 گرم) تخلیه می شود و بعد آهن شرکت کننده در ساختمان هموگلوبین شروع به کاهش می کند.
وقتی فردی دچار کم خونی فقر آهن می شود، به طور متوسط حدود 2 گرم آهن کم دارد که این مقدار باید به بدن او باز گردانیده شود.
آهن را می توان به دو فرم خوراکی و تزریقی (وریدی- عضلانی) برای بیمار تجویز کرد. از آنجایی که تزریق وریدی یا عضلانی بعضی از فراورده های آهن می تواند با عوارض افزایش حساسیت مثل خارش، تنگی نفس یا… همراه باشد، تنها در حالات خاصی، از آهن تزریقی استفاده می شود. این حالات عبارتند از:
1.وقتی که کم خونی شدید باشد مثلا هموگلوبین فرد کمتر از 9 یا 10 باشد.
2.وقتی که بیمار نتواند فرم خوراکی آهن را تحمل کند یعنی با خوردن قرص یا کپسول آهن دچار درد و شوزش سر دل، تهوع، استفراغ یا…شود.
3.وقتی که فرد به هر دلیلی دچار سوء جذب یعنی اختلال در جذب آهن شود.
4.وقتی که برای بیمار آهن خوراکی شروع کنیم اما پس از مدت 1 تا 2 ماه متوجه شویم تغییری در میزان هموگلوبین او بوجود نیامده است.
5.اگر قرار باشد، کم خونی ناشی از فقر آهن بیمار را با استفاده از روش خوراکی درمان کنیم از روش زیر استفاده می کنیم:
روزی 3 قرص یا کپسول آهن که هرکدام حاوی 325 میلی گرم فروس سولفات می باشند و مقدار آهن خالص آن ها 65 میلی گرم می باشد به فرد داده می شود.
بهترین زمان مصرف قرص یا کپسول آهن بین وعده های غذایی است یعنی اگر فردی ساعت 7 صبحانه، ساعت 1 نهار و ساعت 10 شب شام می خورد، برای جذب بهتر آهن لازم است سه قرص آهن را در ساعات 10 صبح، 4 عصر و 8 شب بخورد. از آنجایی که آهن در محیط اسیدی معده بهتر جذب می شود، مصرف داروهایی که ترشح اسید معده را کم می کنند مثل امپرازول یا داروهای خانواده ی رانی تیدین باعث کاهش جذب آهن می شوند. حدود 25 درصد افرادی که قرص هی خوراکی آهن را دریافت می کنند از عوارض گوارشی آن مثل یبوست، دم و نفخ، افزایش صداهای شکمی، اسهال، همچنین سوزش و درد سر دل شاکی می شوند.
اگر در بیماری این عوارض ظاهر شد، هم تعداد قرص ها را دز ابتدا کم می کنیم و هم در شروع درمان به بیمار می گوییم، آهن را همراه غذا مصرف کند، به تدریج که بیمار نسبت به آهن تحمل پیدا کرد، می توانیم هم زمان مصرف آهن را تغییر دهیم و هم تعداد مصرفی آن را در روز زیاد کنیم.
حدود 1 تا 2 ماه پس از شروع آهن با مقادیر گفته شده (3 قرص در روز)، میزان هموگلوبین به حد نرمال می رسد ولی یادمان باشد که باید ذخیره ی آهن را هم پر کنیم، برای پر کردن ذخیره ی آهن به زمانی معادل 3 تا 4 ماه نیاز داریم. بنابراین، پس از آن که تشخیص کم خونی فقر آهن برای یک بیمار گذاشته شد و تصمیم گرفته شد تا به روش خوراکی، کم خونیرا درمان کند، بیمار به طور متوسط باید حدود 5 تا 6 ماه (روزی 3 قرص یا کپسول آهن) مصرف کند.
اگر به هر دلیل، مصرف خوراکی آهن مقدور نبود و لازم شد که از روش تزریقی استفاده کنیم، حدود 2 گرم (معادل 20 آمپول 100 میلی گرمی) از فرآورده های آهن را باید وارد بدن بیمار کنیم. این کار به دو روش امکان پذیر است، روش اول تزریق یکجای 20 آمپول از طریق رگ (وریدی) است و روش دوم تزریق عضلانی هر 5 تا 7 روز به میزان یک آمپول 100 میلی گرم در روز و به صورت رقیق کرده باشد، نیازمند اندیشیدن تمهیدات خاص از سوی پزشک است و بدون در نظر گرفتن این تمهیدات نمی توان تزریق را انجام داد.
نوسنده : دکتر علیرضا خدامی
کلمات کلیدی : کم خونی ، هموگلبین ، گلبول قرمز ، کم خونی شدید ، جریان خون ، فقر آهن ، کمبود ویتامین B12 ، کمبود فولیک اسید ، آنمی ،cbc، علت کم خونی ، گلوسیت
دسترسی به سایر مقالات : آزمایش قند خون ، اوره ، اسید اوریک خون ، کراتینین ، چربی های خون ، تست های کبدی ،شمارش کامل گلبول های خونی ، شمارش پلاکت ، آزمایشات کم خونی فقر آهن ،تست های انعقادی