هپاتیت ویروسی نوع «بی»
در سال 1965 دکتر بلومبرگ (Blumberg) و همکارانش در فیلادلفیای آمریکا با بررسی خون دو بیمار مبتلا به هموفیلی ( که نوعی کمبود عوامل انعقادی در خون است) متوجه وجود موادی در خون شدند که بعدها به «آنتی ژن استرالیایی» معروف شد. این آنتی ژن همان آنتی ژن سطحی ویروس هپاتیت «بی» (HBsAg) است که در سطح ویروس قرار گرفته است. تا زمانی که این ویروس شناخته نشده بود، خون و فرآورده های خونی برای سال ها عامل مهم ابتلا به هپاتیت «بی»بود، ولی با کشف این ویروس و معرفی آزمون های تشخیصی مناسب و خارج کردن خون و فرآورده های خونی آلوده از رده ی مصرف، خون ها از نظر هپاتیت «بی» سالم تر شدند.
طبق آخرین گزارشات سازمان بهداشت جهانی (WHO) حدود 400 میلیون نفر در سراسر جهان حامل ویروس هپاتیت «بی» هستند و این بیماری پس از بیماری های سل و مالاریا شایعترین بیماری عفونی و مسری است. سالانه حدود 50 میلیون نفر به تعداد افراد آلوده به این ویروس در دنیا افزوده می شود. بیشتر مبتلایان در کشور پهناور چین و تایوان بسر می برند. شیوع این بیماری در برخی از نواحی آسیا و آفریقا بسیار بالاست و تعداد آنها حتی به 20 درصد جمعیت این مناطق نیز می رسد. شیوع ناقلین هپاتیت «بی» در جامعه ایرانی حدود 3 درصد افراد جامعه یا قریب به دو میلیون نفر است. البته این آمار درشهر ها و روستاهای مختلف کشور متفاوت است.
عامل بیماری هپاتیت «بی»
ویروس هپاتیت «بی» عامل بروز بیماری هپاتیت «بی» در انسان است. این ویروس ها در کبد انسان جایگزین شده و تکثیر می نمایند. مواد تولید شده توسط این ویروس ها به گردش خون می ریزند. با استفاده از میکروسکوپ الکترونی، شکل و ساختمان این ویروس شناخته شده است.
شمای کلی ویروس هپاتیت «بی»
اندازه ی این ویروس 42 نانومتر است. بخش فعال ویروس، در قسمت مرکزی آن قرار دارد. آنتی ژن استرالیایی یا همان آنتی ژن سطحی ویروس هپاتیت «بی» (HBsAg) در سطح ویروس قرار گرفته است.
به شکل کامل ویروس، ذره ی دِین (Dane) گفته می شود. این ویروس با ورود به درون سلول های کبدی، آنها را وادار به تولید ویروس های مشابه خود می کند. بدین گونه که هسته ی سلول کبدی، بخش فعال ویروس را می سازد و قسمت های دیگر سلول کبدی ذرات سطحی کوچک و پروتئین های اضافی ویروس را ساخته و در اطراف ذره ی دِین قرار می دهند و ویروس به صورت کامل از درون سلول کبدی خارج شده و وارد جریان خون می شود. هر کسی که این ذرات سطحی کوچک (HBsAg) در خون او وجود داشته باشد، فرد آلوده تلقی می شود. انجام آزمایشات خونی حساس، تکثیر ویروس در بدن را مشخص می نماید. حساس ترین آزمایشس خون در بیماران که بر تکثیر ویروس در بدن دلالت می کند، آزمایش پی- سی- آر (HBV DNA یا PCR) است. امروزه امکان اندازه گیری کمی ویروس در خون نیز فراهم شده است و با استفاده از این آزمونها که با دستگاه Amplicor انجام می شود می توان در مورد شیوه ی درمان و پیگیری تصمیم گیری کرد.
علایم و نشانه ها
بیماری هپاتیت «بی» می تواند بدون علامت باشد و یا علایمی بسیار شدید همراه با درگیری شدید کبدی ایجاد کند. معمولا پس از ورود ویروس به بدن فرد و پس از یک دوره نهفتگی، علایمی شبیه سرماخوردگی مثل ضعف، خستگی، احساس کسالت، بی اشتهایی، تب، درد عضلات، التهاب مفاصل و بثورات پوستی ممکن است ایجاد شود. پس از مدتی مرحله دوم علایم به صورت بروز زردی و بهبود علایم مقدماتی به همراه تیره رنگ شدن ادرار یا کمرنگ شدن مدفوع بروز می کند. بعد از این مرحله بیمار وارد مرحله نقاهت می شود. معمولا کودکان علایم خفیف تری را بروز می دهند و بیشتر بدون علامت هستند. بسیاری از مبتلایان به هپاتیت ویروسی «بی» هرگز در طول زندگی خود علایمی دال بر زردی و یرقان نشان نمی دهند. علت آن ابتلای آنان به این بیماری در دوران نوزادی و کودکی است که اغلب بدون علامت است.
تشخیص
در حال حاضر برای شناسایی این بیماری آزمون های مناسبی وجود دارد که می تواند وجود ویروس را تایید و مرحله و وضعیت بیماری را مشخص نماید. در اغلب موارد به دنبال اهدای خون، وجود آلودگی به ویروس هپاتیت «بی» مشخص می شود. این افراد معمولا هیچگونه علامتی نداشته و ار آلوده بودن خود نیز اظهار تعجب می نماید.
یکی از روشهای تشخیص این بیماری، اندازه گیری آنتی ژن سطحی این ویروس یعنی HBsAg است. در مورد فردی که آزمایش HBsAg وی مثبت است، تنها نتیجه ای که می توان گرفت، این است که شخص آلوده به ویروس هپاتیت «بی» است. (یعنی در بدن وی ویروس هپاتیت «بی» وجود دارد). حال عمومی فرد، وضعیت کبد (اندازه ی آن و نتایج آزمایش های تخصصی کبدی)، سونوگرافی کبد و جند آزمایش دیگر در مورد فعالیت ویروس در بدن مهم ترین راههای تشخیصی است که به پزشک برای تصمیم گیری در خصوص درمان بیماری کمک می کند.
تشخیص بیماری هپاتیت ویروسی بی با انجام آزمون HBsAg امکان پذیر است.
به دنبال کشف یک مورد HBsAg مثبت در خانواده، انجام این آزمایش در خواهر، برادر، والدین، همسر و فرزندان ضروری است.
آنزیم های کبدی چیست و چه نقشی در تعیین وجود بیماری دارند؟
به طور کلی آزمایش و اندازه گیری آنزیم های کبدی می تواند نشانه ای مفید جهت تعیین وجود بیماری در کبد باشد. در میان آنزیم های کبدی AST و ALT اهمیت بیشتری دارند. افزایش سطح خونی این آنزیم ها بر وجود التهاب در کبد دلالت دارد. میزان و مقدار مطلق آنزیم های کبدی ارتباط ضعیفی با شدت بیماری کبدی دارد.
اندازه گیری دوره ای آنزیم های کبدی در ناقلین هپاتیت «بی» جهت تشخیص درگیری کبد و بررسی از نظر التهاب در آنها توصیه می شود.
آیا انجام آزمایشات اختصاصی نظیر پی- سی- آر (HBV DNA یا PCR) برای همه ی مبتلایان به هپاتیت «بی» ضروری است؟
چنانچه آزمایشات خونی کبدی (آنزیم های AST و ALT) در ناقلین هپاتیت «بی» طبیعی باشد و علایمی دال بر بیماری کبدی وجود نداشته باشد نیازی به انجام آزمون های اختصاصی نیست ولی اگر بتوان با استفاده از پی- سی- آر به صورت کمی به مقدار ویروس در خون واقف شد، بهتر است در همه افراد، پی- سی آر چک شود. در صورت وجود اختلال در آزمون های کبدی و یا سونوگرافی انجام پی- سی- آر ضروری است.
یکی دیگر از روشهای تشخیصی که برای بررسی شدت بیماری هپاتیت در کبد مورد استفاده قرار می گیرد، نمونه برادری یا بیوپسی کبد است. این کار با استفاده از یک سوزن مخصوص (با قطر کمتر از 3 میلی متر) به نام منگنیی یا سوزن یکبار یکبار مصرف تروکات و توسط پزشک متخصص صورت می گیرد.
آیا نمونه برداری از کبد در تمام مبتلایان به هپاتیت «بی» ضروری است؟
خیر، انجام بیوپسی کبد در مبتلایان به هپاتیت حاد و ناقلین هپاتیت «بی» توصیه نمی شود. چنانچه پزشک با بررسی آزمایشات کبدی و معاینه، به درگیری کبد شک نماید، بیوپسی کبد را انجام می دهد (برای کسب اطلاعات بیشتر به فصل بیوپسی کبد مراجعه کنید).
چندی پیش به دنبال بروز علایم بی اشتهایی، خستگی، زردی پوستو خارش شدید به پزشک مراجعه نمودم. پس از انجام آزمایشات لازم پزشک بیماری من را، هپاتیت «آ» تشخیص داده و پس از مدتی نیز بهبود یافتم. آیا امکان دارد که به هپاتیت «بی» مبتلا شوم؟
تحقیقات نشان داده که ابتلا به هپاتیت نوع «آ»، موجب ایمنی برای تمام عمر در مقابل این بیماری می شود، اما امکان ابتلاء به سایر انواع هپاتیت وجود دارد. با رعایت نکات بهداشتی نظیر انجام واکسیناسیون در مقابل هپاتیت «بی» می توان از ابتلاء به سایر انواع این بیماری جلوگیری نمود.
راههای انتقال
ویروس هپاتیت «بی» از سه راه اصلی منتقل می شود:
1. انتقال از راه خون و فرآورده های خونی: تزریق خون آلوده به ویروس، تزریق فرآورده های خونی آلوده، استفاده از سرنگ مشترک جهت تزریق، خالکوبی و تاتو کردن یا سوراخ کردن گوش با وسایل آلوده، استفاده از مسواک یا تیغ ریش تراشی که می تواند آلوده به خون باشند و فرو رفتن اتفاقی سوزن آلوده به ویروس در بدن.
2. انتقال از طریق مادر آلوده به نوزاد (برای مطالعه کامل به فصل هپاتیت و حاملگی مراجعه کنید).
3. انتقال از راه جنسی: ویروس هپاتیت «بی» در ترشحات بدن از قبیل بزاق، مایع منی و ترشحات مهبل وجود دارد. عدم رعایت اصول صحیح فعالیت جنسی و یا بی بندوباری جنسی می تواند موجب انتقال هپاتیت «بی» شود.
در محیط خارج از بدن انسان، ویروس هپاتیت «بی» در برابر حرارت، رطوبت و عوامل شیمیایی بسیار مقاوم است. این ویروس در حرارت 20- درجه تا 15 سال و در حرارت اتاق تا 6 ماه و در یک لیوان خشک تا 4 هفته زنده می ماند ولی پس از جوشاندن در 100 درجه سانتی گراد به مدت 5 دقیقه از بین می رود. این ویروس با مواد ضدعفونی کننده نظیر گلوتارآلدئید، کلروفرم و فرمالین (1 تا 4000) از بین می رود.
آیا ویروس هپاتیت «بی» در اثر برخوردهای روزمره منتقل می شود؟
خیر، ویروس هپاتیت «بی» در اثر برخوردهای ساده روزانه مانند صحبت کردن، دست دادن، بوسیدن، در آغوش گرفتن و یا در مکانهایی مانند استخر منتقل نمی شود.
چگونه می توان وسایل یا لباسهای آلوده به خون یا ترشحات بدن فرد مبتلا را از ویروس پاک کرد؟
برای ضدعفونی کردن وسایل و لباسها، می توان پس از تمیز کردن لکه های خون و یا سایر مواد، لباسها را در آب جوشانده و یا به مدت نیم ساعت آنها را در محلول آب ژاول نیم درصد (ده قسمت آب، یک قسمت آب ژاول) یا ماده ضدعفونی کننده لباسها قرار داد.
مهم ترین راههای انتقال بیماری هپاتیت «بی» عبارتند از:
- انتقال از طریق مادر آلوده به نوزاد
- انتقال از طریق نیش برخی حشرات
- اعتیاد تزریقی
- ارتباط با بیمار و یا خون آنها (که در کارکنان و شاغلین در مراکز درمانی بیشتر دیده می شود).
- انجام اقدامات دندانپزشکی در مراکزی که از وسایل غیربهداشتی و با روشهای غیرصحیح وسایل خود را ضدعفونی می نماید.
- انتقال از طریق خون و فرآورده های آن
- انتقال در بین اعضای خانواده
- اقداماتی نظیر خالکوبی، حجامت و تاتوینگ
ویروس هپاتیت «بی» در خون و همه ترشحات بدن (مانند بزاق، عرق و…) فرد مبتلا و ناقل وجود دارد.
هپاتیت «بی» و شاغلین حِرَف پزشکی
کارکنان بیمارستانها، پزشکان، پرستاران و مراقبین بهداشتی که در تماس با بیماران و یا خون آنها هستند، در معرض عفونت هپاتیت و انتقال آن قرار دارند. پاشیده شدن خون به داخل ملتحمه ی چشم نیز ممکن است عفونت را منتقل نماید و به همین دلیل واکسیناسیون هپاتیت «بی» و رعایت دستورات بهداشتی و مراقبتی در این گروه توصیه می شود. همچنین مشخص شده که تعداد معدودی از پزشکان، دندانپزشکان و جراحان دهان که ناقل هپاتیت «بی» هستند، می توانند عفونت هپاتیت را به بیماران خود منتقل نمایند.
کارکنان بیمارستان باید مراقب زخم ها و خراش های پوستی خود باشند تا با خون بیماران تماس پیدا نکند.
هپاتیت و انتقال داخل خانواده
اگر در خانواده یک فرد، ناقل هپاتیت وجود داشته باشد، امکان انتقال بیماری به سایر افراد خانواده وجود دارد ولی این امر نیاز به تماس مداوم و طولانی دارد و نحوه ی انتقال از طریق ورود خون فرد ناقل هپاتیت به مخاط و یا خون فرد سالم است. مثلا با عطسه کردن، ذرات دهان فرد آلوده به چشمان افراد سالم می تواند سبب انتقال بیماری شود و به همین دلیل هنگام عطسه کردن باید مقابل دهان را با دستمال پوشاند. باید توجه داشت که به خاطر انتقال عفونت در دوران نوزادی امکان ابتلای خواهران و برادران از مادر آلوده وجود دارد و به همین دلیل پیشنهاد می شود اعضای خانواده فرد آلوده (مادر، پدر و خواهران و برادران بررسی شوند).
همانطور که گفته شد در بیشتر کشورهای آسیایی، آفریقایی و خاورمیانه و از جمله ایران، عفونت هپاتیت «بی» در دوران نوزادی از طریق مادران آلوده به فرزندانشان منتقل می شود ولی با وجود تحقیقات فراوان هنوز در تعدادی از بیماران امکان به دست آوردن تاریخچه ی مشخص عفونت وجود ندارد. از علل مهم انتقال این بیماری در کشورهای غربی بی بندو باری جنسی و اعتیاد به مواد مخدر تزریقی است. از علل دیگر انتقال این بیماری در همه ی کشور ها می تواند مراجعه به دنداتپزشک تجربی و انجام اعمال جراحی کوچک باشد.
انقال هپاتیت متعاقب استفاده از وسایل غیراستریل دندانپزشکی، سوراخ کردن غیربهداشتی گوش، تزریقات غیربهداشتی زیر جلدی، طب سوزنی و خالکوبی روی می دهد. حشراتی که خون می مکند (از قبیل پشه یا ساس های رختخواب) به خصوص در مناطق گرمسیری عوامل مهم انتقال عفونت هستند، ولی شاهدی دال بر تکثیر ویروس در بدن این حشرات وجود ندارد.
سوراخ کردن پوست با یک سوزن به منظور خالکوبی یکی از راههای شناخته شده ی انتقال هپاتیت می باشد. این امر در مورد آقایان که بدن خود را خالکوبی می کنند و یا خانمها که ابروی خود را تاتو می کنند، صادق است.
آیا امکان انتقال هپاتیت از حیوانات اهلی مثل سگ، گربه و… به انسان وجود دارد؟
خیر. بیماری از این طریق منتقل نمی شود.