کم خونی
منظور از کم خونی چیست؟
همانطور که در مقدمه عنوان شد، یکی از گلبول های موجود در جریان خون گلبول قرمز نام دارد. گلبول های قرمز کارهای متفاوتی انجام می دهند که مهمترین آن ها حمل یک ماده ی پروتئینی با عنوان هموگلوبین است. واحد اندازه گیری هموگلوبین، میلی گرم در دسی لیتر خون می باشد.
هرگاه به هر دلیل میزان هموگلوبین کم شود، می گوییم فرد دچار کم خونی شده است. برای آنکه در تعریف کم خونی اتفاق نظر وجود داشته باشد هموگلوبین کمتر از 14 در آقایان و کمتر از 12 در خانم ها را کم خونی می نامیم.در جریان خون به ازای هر گلبول سفید تقریبا هزار گلبول قرمز وجود دارد.
گلبول های قرمز در کنار گلبول های سفید
علاوه بر این تعریف، برای آگاهی از شدت بیماری، کم خونی دارای درجه بندی نیز می باشد، به عنوان مثال در آقایان هموگلوبین بین 13 و 14 را کم خونی خفیف، بین 12 و 13 را کم خونی متوسط و کمتر از 10 را کم خونی شدید می نامند.
کم خونی چگونه بوجود می آید؟
همانطور که در پاسخ به سوال قبلی عنوان شد، انتقال هموگلوبین در جریان خون بر عهده ی گلبول های قرمز است و تغییر در کیفیت یا کمیت گلبول های قرمز می تواند منجر به کم خونی شود. گلبول های قرمز مانند همه ی سلول های بدن از یک دیواره ی سلولی، مایعی به عنوان سیتوپلاسم در درون آن، اجزاء تشکیل دهنده ی سیتوپلاسم و همچنین یک هسته در وسط سلول تشکیل شده است که البته گلبول های قرمز وقتی به شکل بالغ و کارآمد در می آیند، هسته ی خود را از دست می دهند.
گلبول های قرمز یک فرد بلغ در درون مغز استخوان های مهره، دنده، و استخوان های تشکیل دهنده ی لگن ساخته شده، وارد عروق خونی می شوند و در سرتاسر بدن به گردش در می آیند.
حرکت گلبول های قرمز دز جریان خون
گلبول های قرمز سالم و طبیعی عمری معادل 4 ماه یا 120 روز دارند که مانند هر موجود زنده ای، این عمر به پایان می رسد و اجزاء آن در گورستان هایی با عنوان کبد، طحال و…از بین می روند.
آنچه گفته شد، سیر طبیعی تولد و مرگ گلبول های قرمز است، گاهی در این مسیر اختلالاتی بوجود می آید که منجر به کاهش تولید یا افزایش مرگ و میر آن ها می شود. بر این اساس علل بوجودآورنده ی کم خونی را در دو گروه اصلی: 1- اختلال در تولید گلبول قرمز و 2- افزایش تخریب یا مرگ و میر گلبول های قرمز تقسیم بندی می کنیم.
کم خونی باعث بوجودآمدن چه علائمی در فرد می شود؟
مهمترین عوامل تعیین کننده برای ایجاد علائم کم خونی در یک فرد، دو نکته اساسی می باشد. نکته ی اول شدت کم خونی و نکته ی دوم سرعت ایجاد آن است.
دو بیمار را در نظر بگیرید که هر دو دچار خونریزی از زخم اثنی عشر (دوازدهه) شده اند، یک بیمار، 500 سانتی متر مکعب و دیگری 2 لیتر خون از دست داده است. بطور واضح و غیر قابل انکار می توان عنوان کرد که بیمار اول می تواند کاملا بدون علامت و نشانه باشد، اما بیمار دوم دچار درجاتی از افت فشار خون به همراه ضعف و تعریق فراوان خواهد بود. از طرف دیگر دو بیمار مرد را در نظر بگیرید که هر دو هموگلوبین 8 دارند (قبلا عنوان کردیم که هموگلوبین کمتر از 10 در مردان را کم خونی شدید تعریف می کنیم) یکی از این دو بیمار به علت نارسایی مزمن کلیه و کمبود اریتروپوئیتین دچار کم خونی شده است و دیگری پس از یک سانحه ی تصادف و خونریزی از محل شکستگی، دچار این مشکل گردیده است. بدیهی است که بیمار اولی می تواند کم خونی را تحمل کند و به عبارت دیگر به آن عادت کرده است، اما دومی دچار علائم شدید کم خونی خواهد بود.
علاوه بر دو نکته ای که ذکر شد، سن بیمار و وضعیت جسمانی، همچنین وجود یا عدم وجود بیماری های دیگر مثل مشکلات قلبی، در تعیین شدت علائم بالینی ایجاد شده از کم خونی موثر هستند، به عنوان مثال یک بیمار 80 ساله که مبتلا به بیماری عروق تغذیه کننده ی قلب یا بیماری ایسکمی قلبی است، اگر دچار خونریزی حاد شود و سطح هموگلوبین او از 14 به 8 برسد، کاملا علامتدار شده و جانش به خطر می افتد. اما یک بیمار جوان و بدون مشکلات قلبی، این شدت و سرعت از کم خونی را تحمل کرده و می تواند بدون علائم جدی در انتظار نرمال شدن هموگلوبین خود طی 3 تا 6 هفته ی آینده باشد. علائم و نشانه های اصلی کم خونی که با توجه به عوامل ذکر شده (شدت، سرعت، سن بیمار و…) می توانند متعدد باشند.
ذکر این نکته ضروری است که یک بیمار امکان دارد، تنها بخشی از علائم و نشانه های ذکر شده را داشته باشد نه همه ی آن ها را. اگر کم خونی بیمار به علت فقر آهن یا کمبود ویتامین B12 و فولیک اسید باشد، پرزهای زبان از بین رفته و منجر به قرمزی زبان می شود که به آن گلوسیت یا تورم زبان می گویند.
با مروری بر جدول علائم و نشانه های کم خونی می توان به این نتیجه رسید که بسیاری از آن ها، تنها اختصاص به کم خونی ندارند و در صورت عدم وجود کم خونی در فرد، می توان به دنبال سایر علل این علائم و نشانه ها گشت.
علائمی مثل ضعف، بی حالی، تنگی نفس فعالیتی، بی اشتهایی و…
علاوه بر کم خونی در بیماری های متعدد دیگر مثل اختلالات قلب و عروق، اختلالات تنفسی، اختلالات خلقی و… ظاهر می شوند.
اگر بیماری، تعدادی از این علائم و نشانه ها را در خود پیدا کرد، لازم است به پزشک مراجعه کند تا او ضمن معاینه بیمار، آزمایشات لازم را در صورت نیاز درخواست کرده و به تشخیص علت مشکلات بیمار برسد.
گلوسیت یا قرمزی زبان در کم خونی
کم خونی چگونه تشخیص داده می شود؟
اگرچه بیماران مبتلا به کم خونی، در صورت شدت بیماری ، چهره ای آشکار دارند، اما لازم است حتی در صورت واضح بودن بیماری، برای آگاهی از شدت، همچنین علت بوجود آمدن کم خونی، آزمایشات لازم را درخواست کرد.
اضطراب، تهوع، استفراغ و علل متعدد دیگر می توانند باعث رنگ پریدگی فرد طی مدت کوتاهی شده و پزشک را گمراه کنند، بر همین اساس تاکنون اتفاق افتاده که با نگاه در صورت یک بیمار، به او گفته ام کم خونی دارید، اما وقتی فردای آن روز با چهره ای متفاوت و آزمایشی نرمال روبروی من نشسته است، به اشتباه و همچنین قضاوت سریع خود اعتراف کرده ام.
آزمایشات مربوط به کم خونی معمولا در دو مرحله انجام می شود.
در مرحله ی اول وجود یا عدم وجود کم خونی، شدت کم خونی و البته گاهی علت کم خونی تشخیص داده می شود. مرحله ی دوم مرحله تکمیلی بوده و بیشتر برای تعیین علت قطعی کم خونی انجام می شود.
انجام کلیه آزمایشاتی که مربوط به تشخیص وجود یا عدم وجود کم خونی، شدت آن، همچنین علت آن می شود آن هم در یک مرحله در بسیاری از مواقع غیرضروری بوده و باعث واردآوردن خسارت مالی به فرد می شود.
ساده ترین و در عین حال کاملترین تستی که برای ارزیابی وجود یا عدم وجود کم خونی همچنین شدت آن و در مواقعی علت کم خونی انجام می شود، ارزیابی انواع گلبول های خونی شامل گلبول های قرمز، سفید و پلاکت ها می باشد که همراه با اندکسهای مربوط به هرکدام مثل اندازه، تعداد و… تحت عنوان تستی با نام CBC کامپیوتری درخواست می شود.
یکی از اعدادی که در این آزمایش ارائه می شود میزان هموگلوبین است، هموگلوبین کمتر از 14 در آقایان و کمتر از 12 در خانم ها، کم خونی نامیده می شود. وقتی پزشک براساس هموگلوبین متوجه کم خونی بیمار شد، به سراغ سایر خصوصیات ذکر شده در مورد گلبول های قرمز مثل تعداد، اندازه و… می رود.
با بررسی دقیق یک CBC کامپیوتری تا حدود زیادی بدون درخواست بسیاری از آزمایشات مثل اندازه گیری سطح خونی آهن، یا میزان دقیق B12 و فولیک اسید و… می توان به تشخیص علت کم خونی رسید. هر چند گاهی ترجیح داده می شود برای تعیین شدت کمبود آهن، B12 و…آزمایشات تکمیلی درخواست شود.
آزمایشگاه های فراوانی در شهرهای کوچک یا مراکز بهداشتی درمانی بخش و روستاها فاقد این تکنولوژی بوده، بنابراین از آزمایشات دیگر که حتی گاهی بسیار ساده اما سودمند بوده استفاده می کنند مثل تهیه لام خون محیطی از بیمار. به این صورت که قطره ای از خون بیمار را بر روی یک لام شیشه ای کوچک ریخته و با تهیه ی یک برش نازک، گلبول های قرمز، تعداد، شکل و اندازه ی آن ها، همچنین سایر گلبول ها مثل گلبول های سفید و پلاکت ها را بررسی کرده و علت کم خونی را تشخیص می دهند. این شیوه از تشخیص اگرچه ساده انجام می شود اما می تواند در محیطی که امکانات تکنولوژیک وجود ندارد، بسیار کمک کننده باشد.
علت کم خونی چگونه تشخیص داده می شود؟
کم خونی می تواند در یک فرد به دلایل متعدد بوجود آید که علل اصلی آن عبارتند از: کمبود آهن، کمبود ویتامین هایی مثل B12 و فولیک اسید، بیماریهای ارثی مثل تالاسمی، همچنیت افزایش تخریب گلبول های قرمز مثل مصرف بعضی از داروها و…
یکی از مهمترین عوامل تعیین کننده برای رسیدن به علت کم خونی، تقسیم بندی کم خونی ها براساس اندازه گلبول های قرمز است.بر این اساس در بعضی از کم خونی ها، اندازه گلبول های قرمز کوچک، در بعضی نرمال و در بعضی بیش از حد معمول بزرگ است.
اگر در یک بیمار مبتلا به کم خونی، گلبول های قرمز کوچک باشند به عللی مثل کمبود آهن یا تالاسمی فکر می کنیم، اگر اندازه ی گلبول های قرمز نرمال بودند به عللی مثل نارسایی مزمن کلیه و کم کاری غده ی تیروئید فکر می کنیم و سرانجام اگر اندازه گلبول های قرمز بزرگتر از حد معمول بودند به عللی مثل کمبود ویتامین B12، کمبود فولیک اسید و… فکر می کنیم.
پزشکان پس از آنکه متوجه کم خونی در یک فرد می شوند، ضمن انجام اقدامات درمانی، لازم است به طور قطع علت آن را هم بفهمند تا علاوه بر درمان ریشه ای و قطعی، برای جلوگیری از عود آن اقدام کنند.
آزمایشات متعددی وجود دارد که در تشخیص علت کم خونی در یک بیمار محتاج آن هستیم مثل اندازه گیری ذخیره آهن، اندازه گیری سطح ویتامین B12 و… .
تعیین و توضیح همه ی آزمایشات لازم در تشخیص علت کم خونی برای یک فرد، به طور آشکاری از حوصله ی مطالعه کنندگان خارج است.
کم خونی را چگونه می توان درمان کرد؟
برای درمان کم خونی لازم است، علت آن را پیدا کرده و همزمان درمان کنیم. خانمی را در نظر بگیرید که به علت خونریزی ماهیانه ی زیاد دچار کم خونی شدید از نوع فقر آهن شده است. در چنین فردی علاوه بر تجویز آهن برای درمان کم خونی پزشک متخصص زنان، آزمایشات و بررسی های لازم را به عمل می آورد تا به علت خونریزی بیش از حد بیمار پی ببرد، به عنوان مثال سونگرافی درخواست می کند.
اگر علت خونریزی بیش از حد ماهیانه ی بیمار، کم کاری غده ی تیروئید باشد، با درمان کم کاری تیروئید مشکل برطرف می شود، یا اگر علت خونریزی بیش از حد فرد، وجود یک فیبروم فوق العاده حجیم (نوعی تومور خوش خیم در رحم) باشد، با انجام اقدام جراحی مشکل را برطرف می کند.
بیمار دیگری را در نظر بگیرید که در آزمایشات و بررسی های اولیه متوجه کم خونی از نوع کمبود ویتامین B12 در او می شویم. در چنین بیماری ضمن تزریق آمپول B12، بیمار را مورد بررسی های لازم و متعدد قرار می دهیم تا متوجه شویم چرا دچار کمبود B12 شده است یکی از علل اصلی کمبود B12، گاستریت مزمن (التهاب مزمن معده) می باشد که در این بیماری، ماده لازم و کمکی برای جذب B12، از معده ترشح نمی شود و بیمار دچار این کمبود شده که نتیجه ی آن، کم خونی می باشد.
در چه صورت، لازم است برای درمان کم خونی از تزریق خون استفاده کنیم؟
از آنجایی که تزریق خون می تواند، عوارض فراوانی برای گیرنده و دریافت کننده ی خون به همراه داشته باشد، پزشکان تا هنگامی که مجبور نباشند و تا زمانی که کم خونی حیات بیمار را تهدید نکند، به او خون تزریق نمی کنند. حالاتی هستند که لازم است به فرد خون تزریق شود، بعضی از این حالات عبارتند از:
1. خونریزی های شدید و حاد ناشی از تصادفات و اعمال جراحی بزرگ
2. کم خونی های شدید ارثی که مغز استخوان قادر به خونسازی مناسب نیست مثل بیماران تالاسمی شدید که تقریبا به طور ماهیانه خون دریافت می کنند.
3. هنگامی که به علل متعدد از جمله فعال شدن سیستم ایمنی، یا مصرف بعضی از داروهای شیمی درمانی، مغز استخوان، قادر به خونسازی نبوده و فرد دچار کم خونی شدید شود.
4. …
تزریق خون به یک فرد چه عوارض را برای او ایجاد خواهد کرد؟
واکنش های آلرژیک متعدد از عوارض شایع تزریق خون می باشند. مهمترین و خطرناکترین واکنش آلرژیک وقتی است که کادر پزشکی (بانک خون، پزشک، پرستار و…) سهوا دچار اشتباه شده و یک واحد خون با گروه خونی ناهمگون را به فرد، تزریق کنند. در این حالت، حدود چند دقیقه پس از شروع تزریق، فرد دچار افت فشار خون، تعریق، تنگی نفس، گرفتگی صدا، دردهای شدید عضلانی، بخصوص در پشت و …شده که اگر بلافاصله تزریق متوقف نشده و اقدامات درمانی به طور اورژانس صورت نگیرد، حیات فرد مورد تهدید قرار خواهد گرفت.
واکنش آلرژیک و افزایش حساسیت در فرد گیرنده نسبت به پروتئین های موجود در پلاسمای دهنده، می تواند با ضایعات پوستی خارش دار+ دردهای مفصلی، تب و… همراه باشد. انتقال عفونت از دیگر عوارض تزریق خون است. سال های دور، آزمایش های شناخته شده برای شناسایی هپاتیت C، ایدز و… در اختیار نبود، به علاوه بشر شناخت کافی نسبت به این بیماری ها نداشت، بنابراین کسانی را می شناسم که حدود 20 سال قبل، خون دریافت کرده اند و اکنون مبتلا به هپاتیت C می باشندکه یک التهاب مزمن و آزاردهنده ی کبدی است. بیماریهای متعدد ویروسی و حتی انگلی می توانند از طریق خون منتقل شوند، بنابراین کافی است که در شناسایی یک عفونت استباهی صورت گیرد تا خون آلوده به فرد تزریق شود، همچنین شاید سال های بعد بشر موفق به کشف ویروس هایی شود که از راه خون منتقل شده و اکنون آگاهی کافی از آن ها نداریم. براساس همین تجربیات است که پزشکان، زیر بار اصرار بسیاری از بیماران برای انتقال خون نمی روند. بیمارانی که خون یا فراورده ای آن را یک ماده ی مقوی می دانند، درحالی که به عوارض فوق العاده زیاد آن واقف نیستند. با همه آنچه که در مذمت تزریق خون عنوان شد اگر جان بیمار در خطر باشد و ادامه ی حیات او مرتبط با دریافت خون باشد، پس از در نظر گرفتن و رعایت همه ی تمهیدات لازم، خون مناسب به فرد متقاضی، تزریق خواهد شد.
براساس آنچه که به عنوان گوشه ای از عوارض فراوان و خطرناک انتقال خون عنوان شد، دانشمندان سرتاسر دنیا در حال تحقیق برای ساختن و آماده کردن ماده ای هستند که بتواند نقش خون را بازی کند، بدون آنکه عوارض متعدد آن را به عنوان یک بافت زنده داشته باشد.
نویسنده : دکتر علیرضا خدامی
کلمات کلیدی : کم خونی ، هموگلبین ، گلبول قرمز ، کم خونی شدید ، جریان خون ، فقر آهن ، کمبود ویتامین B12 ، کمبود فولیک اسید ، آنمی ،cbc، علت کم خونی ، گلوسیت
دسترسی به سایر مقالات : آزمایش قند خون ، اوره ، اسید اوریک خون ، کراتینین ، چربی های خون ، تست های کبدی ،شمارش کامل گلبول های خونی ، شمارش پلاکت ، آزمایشات کم خونی فقر آهن ،تست های انعقادی