گواتر ساده (منتشر) یا غم باد
همانطور که ذکر شد به بزرگ شدن يکنواخت غده ی تیروئید بدون کاهش یا افزایش هورمونهای تیروئید، گواتر منتشر (ساده) گفته می شود و طبق آمار سازمان بهداشت جهانی حدود ۶۰۰ میلیون نفر از مردم جهان به بیماری گواتر و یک میلیاردو ۶۰۰ میلیون نفر دچار کمبود ید هستند که از آن میان حدود ۲۰ میلیون نفر از آنان دچار آسیب های مغزی و عقب ماندگی ذهنی و اختلال رشدی هستند.
تا اواسط دهه ۷۰ هجری شمسی ایران یکی از مناطق شایع و بومی گواتر بود و بسیاری از نواحی کشور (خصوصا مناطق کوهستانی و کوهپایه ای) شیوع گواتر به ۷۰% تا ۹۰% هم می رسید ولی خوشبختانه از آن به بعد با اضافه شدن ید به نمک مصرفی شیوع آن به وضوح کاهش یافته و از حالت بومی خارج شده است و شیوع آن به کمتر از ۱۰% افراد جامعه رسیده است.
علل گواتر ساده
بجز موارد نادر، علت بزرگ شدن غده ی تیروئید تقریبا در تمامی موارد کاهش تولید هورمونهای تیروئید است. زیرا با کاهش تولید هورمونهای تیروئید، هورمون محرک تیروئید (TSH) بطور واکنشي (فيدبک) افزایش می یابد تا تولید هورمونها افزایش یابد. با اثر TSHبر روی تیروئید بافت تیروئید بزرگتر می شود تا بتواند کمبود هورمونها ررا جبران کند و در نتیجه گواتر بوجود می‌آید.
شایعترین علت کاهش تولید هورمون تیروئید و در نتیجه گواتر، کمبود ید مصرفی (lodine deficiency) است (۹۰% موارد). به عبارت بهتر، از هر ۱۰۰ نفری که مبتلا به گواتر ساده هستند، ۹۰ نفرشان به دلیل کمبود ید مصرفی است. سایر علل گواتر ساده عبارتند از: (۱) خوردن بیش از حد مواد غذایی گواترزا (نظیر گل کلم، کلم، شلغم و…). (۲) مصرف برخی از داروها (نظیر سولفوناميدها). (۳) آلودگی آب مصرفی و (۴) اختلال مادر زادی در مراحل سوخت هورمونها.
الف) کمبود ید مصرفی
برای اینکه مقدار کافی هورمونهای تیروئید تولید شوند بایستی روزانه بین ۱۰۰ تا ۳۰۰ میکروگرم ید (یا یک قاشق چایخوری نمک يد دار)مصرف شود حال اگر به هر دلیلی مقدار ید مصرفی کمتر از حد مورد نیاز باشد، فرد ظرف چندماه (معمولا ۳ تا ۴ ماه) دچار گواتر خواهد شد.
نکته: بطور کلی، برای اینکه یک فرد بالغ دچار گواتر نشود بایستی حداقل روزانه به ازای هر یک کیلوگرم از وزن بدنش یک میکروگرم ید بخورد (مثلا در یک فرد ۷۰ کیلوگرمی حداقل ۷۰ میکروگرم).
چه کسانی بیشتر در معرض کمبود ید (گواتر ساده) هستند؟
منبع اصلی ید، خاک و آب است و موجودات با نوشیدن آب و خوردن گیاهان و موادغذایی ید را جذب بدنشان می کنند. هرچه ید خاک و آب بیشتر باشد، مقدار ید موادغذایی نیز بیشتر خواهد بود. اما از آنجاییکه آب باعث حل شدن ید موجود در خاک می شود، لذا میزان ید موجود در خاک و آب مناطق کوهپایه ای در طی سالیان دراز با بارندگی کم می شود و افرادی که در این نواحی زندگی می کنند در صورت عدم پیشگیری مستعد گواتر خواهند بود. به همین دلیل میزان ید در دریاها بسیار زیاد است و افرادی که حداقل هفته ای یک وعده غذای دریایی (از جمله ماهی و البته نه ماهه پرورشی) مصرف می کنند، بندرت ممکن است به گواتر ساده مبتلا شوند.
آیا رابطه ای بین غم و گریه کردن و گواتر وجود دارد؟
خیر. غمگینی و گریه بخودي خود موجب گواتر نمی شود. علت اینکه چرا گذشتگان به گواتر، غم باد می گفتند، شاید این باشد که در زمان گریه و حالت بغض، گواتر خفیف افراد بارز و واضح می شد و یا اینکه افراد افسرده دچار سوء تغذیه شده و در نهایت دچار گواتر می شدند.
ب) موادغذایی گواترزا
برخی از موادغذایی دارای موادی (خصوصا ايزوتيوسيانات) هستند که باعث جلوگیری از به مصرف رسیدن ید در تیروئید و تولید هورمون می شوند که به آنها مواد گواترزا گفته می‌شود. این موادغذایی عبارتند از: انواع کلم (خصوصا کلم پیچ و قمری)، شلغم، چغندر، خردل، خیار چنبر، سویا، پسته شامی (بادام زمینی)، دانه درخت کاج و ارزن. البته لازم به ذکر است که خاصیت گواترزايي این مواد اکثرا با پختن از بین رفته و ثانیا این مواد فقط در کسانی موجب گواتر می شوند که هر روز استفاده شوند و شخص نیز دچار کمبود ید باشد. لذا، اگر ید مصرفی در حد مطلوب باشد، موادغذایی گواترزا باعث بوجودآمدن آمدن گواتر نخواهد شد. بنابراین، مصرف معمول این موادغذایی در ایران بلامانع بوده و مشکل ساز نیستند.
نکته: دخانیات بدلیل داشتن تيوسيانات می تواند در افراد مستعد موجب گواتر شود.
پ) داروهای گواترزا
مصرف طولانی مدت داروهای ضد تیروئید (پروپیلن تيواوراسيل و متي کارول)، کاربی کارول، سولفید متوکسازول و ليتيوم می توانند با ایجاد اختلال در تولید و یا اثر هورمونهای تیروئید موجب بروز گواتر شوند (ددژ درصد کمی از افراد).
ت) ارث و ژنتیک
یکی از علل نادر گواتر ساده اختلال ژنتیکی موسوم به سندرم Pendredاست که یک بیماری ارثی (ژنتیکی) به حساب آمده و شخص علاوه بر گواتر (که بیشتر در جوانی ظاهر می شود) دارای اختلال شنوایی نیز می باشد.
آیا ممکن است کودکان نیز دچار گواتر ساده شوند؟
بلی. همانطور که ملاحظه شد اگر مقدار ید مصرفی کافی نباشد، هر فردی دچار گواتر خواهد شد. درمورد شيرخواران نیز اگرچه شیر مادر (و نیز شیر حیوانات) دارای ید است، اما اگر مادر مقدار ید کافی مصرف نکند (۳۰۰ میکروگرم در روز)، کودک وی دچار گواتر خواهد شد.
علائم و نشانه های گواتر ساده
گواتر ساده بجز ظاهر آن معمولا هیچ علامت و نشانه ای ندارد. در مواردی که گواتر خیلی بزرگ باشد، ممکن است بر روی گردن اثرات فشاری داشته باشد و فرد از احساس ناراحتی در گردن و گاهی اشکال در تنفس (خصوصا موقع درازکش) و بلع شکایت داشته باشد.
نکته: در موارد نادر فرد مبتلا به گواتر نسبتا بزرگ ممکن است دچار گرفتگی و خشونت صدا شود که علت آن فشار تیروئید بزرگ شده بر روی عصب حنجره است.
آیا گواتر ساده ممکن است موجب کند ذهنی و اختلال رشد شود؟
خیر. در گواتر ساده میزان هورمونهای تیروئید طبيعي است، اما در همین گواتر ساده اگر میزان کمبود ید شدید باشد، آنگاه علاوه بر بزرگ شدن تیروئید (گواتر) کم کاری تیروئید نیز بروز خواهد کرد و این حالت می تواند در شيرخواران باعث اختلال تکاملی مغز و دستگاه اسکلتی عضلانی شود.
آیا گواتر ساده موجب افزایش وزن و چاقی می شود؟
خیر. گواتر موجب تغییر وزن نمی شود مگر اینکه کم کاری تیروئید رخ دهد.
تشخیص گواتر ساده
آیا برای تشخیص گواتر ساده نیاز به آزمایش است؟
اگرچه پزشک با معاینه تیروئید و بررسی کلی شما تشخیص گواتر ساده را می دهد اما از آنجاییکه در موارد کمی ممکن است فرد دچار کم کاری یا پرکاری خفیف تیروئید نیز باشد که بوسیله معاینه قابل تشخیص نیست، لذا تقریبا تمامی پزشکان حداقل درخواست آزمایش اندازه گیری TSHرا نیز می دهند و درمواردی ممکن است اندازه گیری T3و T4 نیز درخواست کنند.
من خانمی ۲۵ ساله هستم و بدلیل برآمده شدن جلوی گردنم به پزشک مراجعه نمودم و پس از معاینه کامل علاوه بر آزمایش خون ، درخواست اسکن تیروئید داد. آیا نیازی به انجام اسکن تیروئید هست؟
همچنانکه گفته شد گواتر ساده بجز یک آزمایش خون نیاز به اقدام خاص دیگری ندارد ولی ممکن است پزشک در معاینه به نکته خاصی مشکوک شده باشد (مثلا وجود مدول در تیروئید) و چنین درخواستی را صلاح دیده است.
توجه: در گواتر ساده نیازی به انجام اسکن تیروئید نیست.
درمان گواتر ساده
اگر گواتر را درمان نکنيم چه اتفاقی ممکن است رخ دهد؟
اگر گواتر درست درمان نشود اولا ممکن است کم کاری تیروئید رخ دهد و ثانیا ظرف چند سال گواتر ساده به گواتر مولتی ندولر (گره گره دار) سمی تبدیل شود.بطوریکه بیش از ۶۰% افراد مبتلا به گواتر ساده در صورت عدم درمان ظرف ۱۷ سال دچار گواتر مولتی ندولر سمی خواهند شد.
برحسب علت و مورد، درمان گواتر ساده به سه طریق ممکن است صورت گيرد: (۱) درمان با نمک ید دار؛ (۲) درمان با هورمون تیروئید؛ و (۳) جراحی.
الف) درمان با نمک ید دار
آسان ترین، کم هزینه ترین و بی خطر ترین روش درمان (و پیشگیری) گواتر استفاده از نمک ید دار است و اگر روزانه به میزان معمول نمک ید دار مصرف شود (حدود ۳ تا ۵ گرم نمک) کمبود ید برطرف خواهد شد.
آیا نمک ید دار باعث کاهش اندازه تیروئید و برطرف شدن گواتر می شود؟
اگر گواتر کوچک باشد نمک ید دار باعث برطرف شدن آن می شود (ظرف چندین ماه). در غیر اینصورت بایستی به کمک دارو (هورمون تیروئید) یا جراحی اندازه ی تیروئید طبیعی گردد.
آیا نمک ید دار برای کودکان و زنان حامله خطر ندارد؟
خیر. مصرف معمول نمک ید دار نه برای کودکان و نه برای زنان حامله خطر و عارضه ای به همراه ندارد و می توانید با اطمینان آن را مصرف کنید(زیاده روی نکنید).
چه کسانی نباید نمک ید دار مصرف کنند؟
مصرف نمک ید دار در مبتلایان به پرکاری تیروئید (گواتر سمی) ممنوع است و مبتلایان به گواتر مولتی ندولر (خصوصا افراد مسن) نیز فقط باید با نظر پزشک معالج (متخصص غدد) نمک ید دار مصرف کنند.
توجه: با توجه به اینکه مقدار ید اضافه شده به نمک در ایران زیاد نیست، لذا بجز در موارد بسیار خاص (با نظر متخصص غدد) همه افراد (حتی مبتلایان به پرکاری تیروئید) می توانند از نمک ید دار مصرف کنند (البته در حد معمول).
من مدت چندین سال است که دچار فشار خون شدید و نارسایی قلبی شده ام و پزشک اضافه کردن نمک به غذا را برایم ممنون کرده است. آیا مصرف نمک ید دار بلامانع است؟
نمک ید دار همان نمک طعام است که به آن ید اضافه شده است. اگر شما دچار کمبود ید شده اید با نظر پزشک معالج می توانید از قرص های ید دار و یا رژیم های غذایی غنی از ید استفاده کنید.
مصرف نمک ید دار بایستی تا چه مدت ادامه يابد؟
اگر در منطقه ای قرار دارید که کمبود ید وجود دارد (تقریبا تمامی نواحی بجز مناطق حاشیه دریاها) نمک ید دار بایستی برای همیشه ادامه یابد مگر اینکه رژیم غذایی خود را اصلاح نموده تا بدنتان به میزان کافی ید دریافت نماید.
چه غذاهایی منبع اصلی ید هستند؟
مقدار ید موادغذایی بستگی به مقدار ید موجود در آب و خاک آن منطقه دارد. درکل موادغذایی دریایی (خصوصا آبهای شور) بهترین منبع ید بوده و مصرف دو تا سه روز در میان غذای دریایی برای تامین ید مورد نیاز بدن کافی است.
توجه: مصرف بیش از حد ید (یا نمک ید دار) بطور متناقض خود می تواند موجب گواتر و یا کم کاری تیروئید شود.
آیا فرد مبتلا به گواتر باید از مصرف مواد غذایی گواترزا خودداری کند؟
مصرف موادغذایی گواترزا اگر همراه با مصرف نمک ید دار باشد و در ضمن هر روز مصرف نشوند و به صورت پخته شده باشند، بلامانع است.
ب) درمان با هورمونهای تیروئید
یکی از روشهای درمان گواتر ساده استفاده از داروی هورمون تيروکسن (T4) است. عامل بزرگ شدن تیروئید کاهش تولید هورمونهای تیروئید و درنتیجه افزایش جبرانی هورمون TSH(اما در محدوده ی طبیعی) است و این هورمون باعث بزرگ شدن تیروئید می شود. مصرف هورمون تيروکسين به صورت دارو موجب کاهش تولید TSH و در نتیجه پسرفت و تحلیل گواتر می شود. پس از یک سال از مصرف دارو حجم گواتر حدود ۲۵ تا ۳۵% کاهش می یابد (حداقل مدت زمان درمان).
برای جلوگیری از عوارض دارو و درمان مناسب تر، تنظیم مقدار داروی مصرفی ضروری است. پزشکان با اندازه گیری TSH ، مقدار دارو را طوری تنظیم می کنند که غلظت TSH خون در محدوده ي 0.1-0.5 mu/litحفظ شود.
آیا در صورت استفاده از هورمون تیروئید باید مصرف نمک ید دار را قطع کرد؟
خیر. مصرف نمک ید دار بایستی برای تامین نیاز بدن به ید ادامه یابد.
پ) درمان گواتر ساده به طریق جراحی
در مواردی که گواتر بسیار بزرگ بوده و اثرات فشاری بوجود آورده باشد (مشکل تنفسی، بلع و یا قلبی عروقی) و یا بدلایل زیادی که مبرم به درمان سریع وجود داشته باشد، جراحی با برداشتن قسمت اعظم تیروئید اقدام به درمان گواتر می نماید. البته این روش بیشتر در موارد گواتر مولتی ندولر بکار برده می شود.
توجه: در تمامی علل بوجود آورنده گواتر ساده اگر مقدار ید مصرفی به میزان کافی باشد، گواتر رخ نخواهد داد.