شمارش کامل گلبولهای خونی (CBS)
اولین آزمایشی که اغلب پزشکان در صدر آزمایش های در خواستی قرار می دهند و شاید بیشترین آزمایشی که نام آن بوسیله بیماران شنیده می شود، آزمایش CBC (بخوانید سی بی سی برگرفته شده از حرف اول کلمات Complete Blood Count) به معنی شمارش گلبولهای خونی است. همچنانکه در فصل اول ذکر شد خون دارای دو جزء سلولی و مایع است. جزء سلولی خون شامل سلول یا گلبولهای قرمز، سفید و پلاکتها است.
گلبولهای سفید خون شامل انواع لنفوسیت، منوسیت، نوتروفیل، ائوزینوفیل و بازوفیل است که هر یک از آنها در برابر برخی از عفونتها و بیماری های خونی نقش اصلی را ایفاء می کنند و به همین دلیل در پاره ای از موارد برای تشخیص نوع و شدت عفونت (ویروسی، باکتریایی یا قارچی) و بیماریهای خونی در آزمایش خواسته می شود تا نوع گلبولهای سفید خون تفکیک و مشخص شوند و در درخواست آزمایش به صورت CBC diff نوشته می شود. اجزاء مولفه های یک برگه آزمایش CBC diff به قرار زیر هستند:
- WBC (White Blood Cell): این کلمه معرف تعداد کلی گلبولهای سفید خون بوده و مقدار طبیعی آن 4500 تا 11000 سلول در هر میلی متر مکعب (4.5-11 Thds/mmᶺ3) است. افزایش تعداد WBC نمایانگر وجود یک واکنش التهابی، خصوصا عفونت در بدن است (خصوصا اگر بیش از 14000 باشد) ولی در حالاتی نظیر ترس، درد و ورزش نیز می تواند تا حدی افزایش یابد.
- RBC (Red Blood Cell): این کلمه معرف تعداد کل گلبولهای قرمز خون بوده و مقدار طبیعی آن در مردان 5/4 تا 9/5 میلیون در میلی متر مکعب (4.5-5.9 mill/mmᶺ3)، در زنان 2/4 تا 1/5 میلیون در میلی متر مکعب (4.2-5.1 mill/mmᶺ3) و در نوزادان 8/4 تا 1/7 میلیون در میلی متر مکعب (4.5-7.1 mill/mmᶺ3) است. کاهش آن ممکن است بدلیل کم خونی باشد ولی قطعی نیست و باید با سایر آزمایشات تایید گردد.
- Hgb (Hemoglobin): مقدار هموگلوبین خون معیار خوبی برای تشخیص کم خونی است و مقدار طبیعی آن در مردان 14 تا 18 گرم در دسی لیتر (14-18 gr/dl) و در زنان 12 تا 16 گرم در دسی لیتر (12-16 gr/dl) می باشد.
- HCT (Hematocrit): هماتوکریت نمایانگر درصد حجم گلبولهای قرمز خون است. مثلا وقتی گفته می شود هماتوکریت فردی 40% است یعنی از 100 میلی لیتر خون 40 میلی لیتر آن مربوط به حجم گلبولهای قرمز است. هماتوکریت هماهنگ و متانسب با مقدار هموگلوبین است یعنی اگر هر یک از آنها کاهش یا افزایش یابد، دیگری نیز کاهش یا افزایش نشان خواهد داد. مقدار طبیعی هماتوکریت در مردان 41% تا 52% و در زنان 36% تا 46% است.
- MCV (Mean Corpuscular Volume): این مولفه معرف نسبت هماتوکریت به تعداد گلبولهای قرمز بوده و نشانگر اندازه ی گلبولهای قرمز خواهد بود (طبیعی، بزرگتر و یا کوچکتر) و در افتراق انواع کم خونی از یکدیگر کمک کننده است. مثلا در کم خونی ناشی از فقر آهن مقدار MCV کاهش می یابد و گلبولهای قرمز کوچکتر از حد طبیعی می شوند (به اصطلاح گفته می شود میکروسیتیک)، ولی در کم خونی ناشی از کمبود ویتامین B12 گلبولهای قرمز بزرگتر از حد طبیعی می شوند (MCV افزایش می یابد که گفته می شود ماکروسیتیک). مقدار طبیعی MCV 83 تا 97 فمتولیتر (83-97 femtoliters) می باشد.
- MCH (Mean Corpuscular Hemoglobin): این مولفه معرف نسبت هموگلوبین به تعداد گلبولهای قرمز بوده و مقدار نسبی هموگلوبین را در هر یک از گلبولهای قرمز مشخص می کند. مقدار طبیعی آن 26 تا 32 پیکوگرم است.
- MCHC (Mean Corpuscular Hemoglobin Concentration): این مولقه نسبت هموگلوبین به هماتوکریت بوده (غلظت هموگلوبین در 100 میلی لیتر گلبول قرمز) و نشانگر رنگ گلبولهای قرمز می باشد (طبیعی، کم رنگ یا پر رنگ). از این مولفه در افتراق برخی از انواع کم خونی ها استفاده می کنند. مثلا در کم خونی ناشی از فقر آهن علاوه براینکه گلبولهای قرمز کوچکتر از حد طبیعی می شوند (به اصطلاح میکروسیتیک می شوند) رنگ پریده و کم رنگ نیز می شوند (یعنی MCHC کاهش می یابد و به اصطلاح هیپوکروم می شوند). اما در کم خونی ناشی از کمبود ویتامین B12 رنگ گلبولهای قرمز چندان تغییر نمی کند. مقدار طبیعی MCHC 32 تا 36 گرم در دسی لیتر (32-36 gr/dl) می باشد.
سرطان خون چگونه تشخیص داده می شود؟
منظور از سرطان خون عموما افزایش بی رویه و شدید تولید گلبولهای سفی خون است و بر حسب اینکه کدامیک از رده های گلبولهای سفید خون سرطانی شده باشند، اسامی همچون لنفوم، لوکمی، هوچکین و غیره به خود می گیرند. از نشانه های آزمایشگاهی سرطانهای خون، افزایش شدید تعداد گلبولهای سفید خون (معمولا بیش از 20000) و پیدایش غیرطبیعی برخی از سلولهای اجدادی گلبولهای سفید در خون محیطی است. البته لازم به ذکر است که تایید سرطان خون و تشخیص نوع آن اکثرا نیاز به آزمایشات و بررسی های اختصاصی تر و تکمیلی همچون نمونه برداری از مغز استخوان، تهیه لام خون محیطی و تکنیکهای رادیولوژی دارد. باید توجه داشت که در برخی از بیماریهای غیر سرطانی نیز ممکن است گلبولهای سفید خون تا این حد افزایش یابند و سرطان خونی در کنار نباشد.
آیا فقط کاهش هموگلوبین و MCHC و MCV برای تشخیص کم خونی ناشی از فقر آهن کافی است؟
خیر. کاهش هر سه مولفه فوق می تواند در کم خونی ناشی از فقرآهن، در تالاسمی و در بیماریهای مزمن ناتوان کننده دیده شود. لذا در این حالت معمولا آزمایشات تکمیلی دیگری (از جمله اندازه گیری آهن سرم و آزمایشات مربوطه و یا الکتروفورز هموگلوبین در افراد با سابقه تالاسمی در خانواده) نیز لازم خواهد شد.
وقتی مشخص شد که فردی دچار کم خونی است ( کاهش هموگلوبین و هماتوکریت) چرا لازم است آزمایشات تکمیلی انجام شود؟ مگر نمی شود با آهن و ویتامین ب کمپلکس درمان نمود؟
هدف از آزمایشات تکمیلی شناسایی نوع و علت کم خونی است. زیرا درمان هر یک از اشکال کم خونی و علل آن کاملا متفاوت است و در صورت عدم دقت می تواند مضر و خطرناک باشد.
نویسنده :دکتر علیرضا خدامی
کلمات کلیدی :آزمایش خون ،تشخیص آزمایشگاهی ،کم خونی ،فقر آهن ،آزمایش ،شمارش کامل گلبولهای خونی ، خون ، CBC