پیشگفتار
بسیاری از بیماری ها به کندی پیشرفت می کنند و زمانی علائم آنها ظاهر می شود که دیگر کار از کار گذشته است.اما خوشبختانه به کمک برخی بررسی ها و آزمایش ها می توان قبل از اینکه خیلی دیر شود بعضی از بیماری ها را شناسایی کرد. مثلا تشخیص کم کاری غده تیروئید در یک نوزاد و درمان به موقع آن از عقب ماندگی ذهنی کودک جلوگیری می کند. به علاوه می توان عوامل خطر (ریسک فاکتورها) را در برخی بیماری ها شناسایی نمود و قبل از اینکه موجب بیماری شوند نسبت به کنترل آنها اقدام کرد.
مثال بارز در این زمینه چربی های خون هستند. افزایش چربی های خون یکی از مهم ترین عوامل گرفتگی رگ های قلبی محسوب می شود، که اگر زود تشخیص داده شود می تواه با کنترل آن از بروز گرفتگی رگ ها و سکته های قلبی و مغزی پیشگیری نمود.
اما آیا نوع و فواصل انجام این بررسی ها و آزمایش ها در همه افراد یکسان و یکنواخت است؟ البته که اینطور نیست؛ نکته مهم این است که آزمایش ها و بررسی های لازم در سنین مختلف و نیز در دو جنس زن و مرد تفاوت های زیادی با هم دارند. به همین دلیل آزمایش ها و ارزیابی های لازم در هر دو جنس را براساس طبقه بندی زیر بررسی می کنیم:
- آزمایش دوران نوزادی و شیرخوارگی (0-2 سالگی)
- آزمایش دوران کودکی و نوجوانی (2-12 سالگی)
- آزمایش دوران جوانی و میانسالی
- آزمایش سنین پس از 50 سالگی
- آزمایش پیش از ازدواج
- آزمایش پیش از بارداری و دوران بارداری
آزمایش دوران نوزادی و شیرخوارگی
دوران نوزادی از بدو تولد تا پایان یک ماهگی و دوران شیرخوارگی از پایان یک ماهگی تا 24 ماهگی را شامل می شود.
آزمایش های ضروری در این دوران برای بررسی گروهی از بیماری های متابولیک در نوزادان (تعدادی از اختلالات سوخت و ساز مادرزادی)، اختلالات هورمونی و بیماری های خونی به کار می رود که در صورت تشخیص به موقع می توان از بروز آن ها جلوگیری کرد و یا در برخی موارد از شدت آنها کاست.
مهم ترين اين بيماری ها و آزمايش هاي ضروري مربوط به آنها عبارتند از :
- كم كاري مادرزادي تيروئيد( هيپوتيروئيدی مادرزادی):
حداقل بايد آزمايش انجام شود، اما برخي معتقدند كه بهتر است مجموعه T4، T3 و TSH همزمان انجام پذيرد.
- فنيل كتونوری (PKU) : با تعيين فنيل آلانين سرم و ادرار
- گالاكتوزومي و فروكتوزمي : با بررسي قندهاي احياء كننده در ادرار
- بيماري شربت افرا : با جستجوي اسيدهاي آمينه خاص در ادرار
- بيماري فاويسم : (حساسيت به باقلا، نفتالين و تركيبات مشابه وبرخي داروها): با اندازه گيري آنزيم مربوطه در خون نوزاد
- رشد مادر زادي بيش از حد قشر غدد فوق كليوي
اهميت اين بيماری ها در اين است كه اگر به موقع تشخيص داده نشوند باعث بروز عوارض شديدي از جمله عقب ماندگي ذهني ،صدمات جبران ناپذير به ديگر اعضاي بدن و به ندرت مرگ مي شوند، خوشبختانه امروزه با بهره گيري از تست هاي آزمايشگاهي كه به <<تست هاي غربالگري نوزادان >>معروفند، تنها با گرفتن مقدار كمي خون از نوزاد مي توان اين تست ها را انجام داد . عموماً اين آزمايش ها در دو مرحله انجام مي شوند. مرحله اول در 24 ساعت نخست پس از تولد و مرحله دوم معمولاً دو هفته پس از تولد صورت مي گيرد. در صورت مثبت شدن وتاييد آنها با انجام آزمايش هاي تكميلي ديگر ، پزشك معالج با توصيه هاي غذايي و دارويي از بروز عوارض در نوزاد جلوگيري مي كند نكته حائز اهميت در مورد اين اختلالات اين است كه برخي از نوزادان عليرغم داشتن ظاهري كاملاً طبيعي ( در بدو تولد) ممكن است دچار اين بيماري ها باشند لذا ضرورت دارد تا اين آزمايش ها بر روي تمام نوزادان حتي آنهايي كه ظاهراً‌سالم به نظر مي رسند انجام شود.
آزمایش دوران كودكي (12-2 سالگي )
كودكان 6-2 ساله
- حداقل سالي يك بار بايد كودك از نظر قد و وزن، بينايي و شنوايي تحت بررسي قرار گيرد.
- فشار خون كودك بايد از 3 سالگي به بعد تحت نظر متخصص كودكان كنترل شود.
اندازه گيري هموگلوبين نيازي به ناشتايي و محدوديت غذا يا مايعات ندارد و در شير خواران و بچه هاي كوچك با گرفتن مقدار كمي خون قابل انجام است.
- شمارش گلبول هاي خونی (CBC) و اندازه گيري هموگلوبين براي تعيين كم خوني در 3 سالگي و نيز معاينه دندان ها دراين سن توصيه مي شود.
كودكان 12-7 ساله
- در 12،9،7 سالگي اندازه گيري فشار خون،قد ،وزن ، و بررسي بينايي و شنوايي توصيه مي شود.
- در صورتي كه پزشك معالج كودك شما در بررسي هاي خود به مورد خاصي برخورد كند براي او آزمايش هاي تكميلي ديگري را درخواست خواهد كر.
دوران جواني و ميانسالي
رعايت چند اصل مهم در اين سنين مي تواند تاثير به سزايي درطراوت و شادابي فرد در دوران سالمندي داشته باشد.
اين چند اصل ساده عبارتند از:
- رعايت رژيم غذايي مناسب
- ورزش و فعاليت هاي بدني
- بررسي هاي دوره اي و انجام آزمايش هاي منظم پزشكي
برخي از آزمايش هاي ضروري در اين دوران در زنان و مردان با هم تفاوت دارند.
زنان
زنان 39-20 ساله
- معاينه لگن: بايد سالي يك بار توسط متخصص زنان و زايمان انجام شود.
- آزمايش بررسي دهانه رحم ( پاپ اسمير) :
انجام اين تست پس از ازدواج ،حداقل سالي يك بار توصيه مي شود.
- معاينه پستان ها از نظر توده: توسط پزشك حداقل هر 3 سال يكبار
- معاينه پوست: بررسی پوست از نظر وجود ضايعات و خال هايي كه احتمال سرطاني شدن دارند حداقل هر سه سال يك بار توصيه مي شود.
- قند خون ناشتا و چربيها: به مطالب بعدی مراجعه نمايد.
زنان 49-40 ساله
- اندازه گيري فشار خون : حداقل هر سال يك بار
- اندازه گيري چربي هاي خون: هر 2 سال يك بار
- اندازه گيري قند خون ناشتا: هر 2 سال يك بار
- معاينه پستان،پوست وانجام پاپ اسمير: حداقل سالي يك بار
آزمايش پاپ اسميربراي شناخت زودرس سرطان دهانه رحم و همچنين التهاب و عفونت هاي آن انجام مي شود.يادآوري اين نكته مهم است كه فرد از 72 ساعت قبل از انجام آزمايش بايد از شستشوي داخل واژن با آب و مواد ضد عفوني كننده پرهيز نمايد.به علاوه نمونه برداري نبايد در دوران قاعدگي و يا خونريزي فعال انجام شود.
- ماموگرافي : اين آزمون كه به كمك اشعه ايكس انجام مي شود را بايد هر سال يك بار انجام داد .
مردانقند خون
مردان 39-20 ساله
- فشار خون : اندازه گيري فشار خون حداقل هر دو سال يك بار
- پوست: بررسي و معاينه پوست حداقل هر 3 سال يكبار
- ناشتا و چربي ها: به مطالب بعدی مراجعه شود
مردان 49-40 ساله
- فشارخون : اندازه گيري فشار خون حداقل هر سال يكبار
- قند خون ناشتا: هر 2 سال يكبار
- چربي هاي خون : هر 2 سال يكبار
- پوست: بررسي و معاينه پوست حداقل هر سال يكبار
در اين گروه سني خصوصاً در 40-49 سالگی انجام آزمايش های ديگري از جمله آزمايش نيتروژن اوره خون (BUN) و كراتينين جهت بررسي عملكرد كليه ها مفيد است.
انجام آزمايش PSA و Free PSA : براي تشخيص زودرس سرطان پروستات سالي يك بار توصيه مي شود.
مجموعه كامل چربي هاي خون شامل كلسترول تام، كلسترول خوب ( HDL-C) ،كلسترول بد (HDL-C) و تري گليسيريد هاست. در صورت انجام آزمايش مجموعه كامل چربي ها بايد 14-12 ساعت ناشتا باشيد.
سنين پس از 50 سالگي
آزمايش ها و بررسي هاي اين دوره از زندگي نيز در مردان و زنان تفاوت هايي باهم دارد.
زنان
- فشار خون: حداقل هر سال يك بار بايد اندازه گيري شود
- چربي هاي خون: هر سال يكبار
- اندازه گيري قند خون ناشتا: هر سال يك بار
- هورمون TSH ( موبوط به فعاليت غده تيروئيد): طبق نظر پزشك معالچ
- معاينه پوست، پستان ها،معاينه لگن ، پاپ اسمير و ماموگرافي حداقل سالي يك بار بايد انجام شود.
- بررسي مدفوع از نظر وجود خون مخفي : اين آزمايش براي تشخيص زودرس سرطان روده بزرگ كه دومين عامل مرگ ومير زنان در اثر سرطان است انجام مي شود. انجام اين تست به صورت ساليانه توصيه مي شود.
- كولونوسكوپي: روشي است كه براي بررسي روده بزرگ مورد استفاده قرار مي گيرد. بهتر است هر 10-5 سال يك بار و يا حتي با فواصل كمتر طبق نظر متخصص گوارش انجام شود.
- سيگموئيدوسكوپي: نوعي روش آندوسكوپي است كه براي بررسي بخش هاي انتهايي روده بزرگ به كار رفته ،انجام آن هر 3 سال يك بار توصيه مي شود.
- آزمايش سنجش تراكم استخوان ( دانسيتومتري استخوان) : هر خانم در سنين پس از يائسگي حداقل بايد يك بار مبادرت به انجام اين بررسي نموده، پس از آن نوبت هاي بعدي براساس ميزان تراكم استخوان و نظر پزشك معالج تعيين خواهد شد.
مردان
- اندازه گيري فشار خون : حداقل هر سال يك بار فشار خون بايد اندازه گيري شود.
- چربي هاي خون : هر سال يكبار
- قند خون ناشتا: هر سال يك بار
- بررسي پروستات: تعيين اندازه پروستات به وسيله معاينه مقعدي توسط پزشك و ياانجام سونوگرافي حداقل سالي يك بار و همچنين آزمايش تعيين ميزان Free PSA و PSA و نسبت آنها به هم حداقل يكبار در سال و نيز مقايسه مقدار PSA با مقدار اندازه گيري شده در سال گذشته توصيه مي شود. توجه داشته باشيد كه سرطان پروستات در مردان رتبه نخست را دربين انواع سرطان ها دارد.
آزمايش PSA در فردي كه اخيراً‌توسط پزشك تحت معاينه پروستات قرار گرفته به مدت يك هفته و در كسي كه مدت زيادي از دو چرخه خصوصاً دو چرخه هاي ثابت استفاده كرده است بايد 24-48 ساعت به تعويق بيفتد وهمچنين بايد حداقل 48 ساعت از آخرين مقاربت يا دفع مني به هر دليل گذشته باشد.
- بررسي پوست: معاينه سطح پوست بدن حداقل سالي يك بار توصيه مي شود.
- كولونوسكوپي: به جهت شيوع بالاي سرطان هاي روده بزرگ، انجام كولونوسكوپي حداقل هر 10-5 سال يك بار و يا حتي با فواصل كمتر طبق نظر متخصص گوارش توصيه مي شود.
- سيگموئيدو سكوپي: نوعي روش آندوسكوپي است كه براي بررسي بخش هاي انتهايي روده بزرگ به كار رفته ، انجام آن هر 3 سال يكبار توصيه مي شود.
ديگر بررسي هاي ضروري در دوران سالمندي
علاوه بر معاينات و آزمايش هايي كه به آنها اشاره شد انجام آزمايش هاي زير نيز در سنين پس از 50 سالگي توصيه مي شود:
- آزمايش شمارش سلول هاي خون (CBC)، بررسي كم خوني ،تعيين آهن سرم و ظرفيت تام اتصال آهن (TIBC) و نيز مقادير ذخاير آهن (فريتين) ، و همچنين ويتامين B12 و اسيد فوليك كه هر دو در خونسازي موثر هستند.
بيماري قند ( ديابت)
- بيماري قند به جهت اهميت خاصي كه دارد جداگانه مورد بحث قرار مي گيرد.
- بهترين آزمايش غربالگري بيماري قند، آزمايش قند خون ناشتا است.
- غربالگري بيماري ديابت شامل افراد زير مي شود:
- تمام افراد بالاي سن40 سال بايد تحت آزمايش قند خون قرار بگيرند. اگر نتيجه طبيعي بود اين آزمايش بايد هر دو سال يك بار و پس از 50 سالگي هر سال يكبار تكرار شود.
- انجام آزمايش قند خون ناشتا در شرايط زير بدون توجه به سن بيمارضروري است:
- سابقه ابتلا به بيماري ديابت نوع 2 در بستگان درجه اول
- اگر حاصل تقسيم وزن بيمار به كيلوگرم بر قد او بر حسب متر به توان 2 بيشتر يا مساوي 25 باشد( به اين شاخص BMI مي گويند ).
- زندگي بدون تحرك
- در تمام بانوان باردار و خصوصاً‌در خانمي كه در دوران بارداري دچار ديابت شده ، يا بجه اي با وزن بيش از 4 كيلو گرم به دنيا آورده است.
- اگر فردي دچار فشار خون بيش از 140/90 است.( اين عدد در مورد افرادي كه براي فشار خونشان دارو هم مي خورند صدق مي كند)
- اگر ميزان كلسترول خوب (HDL-C) مساوي يا كمتر از 35 و تري گليسيريد مساوي يا بيشتر از 250 ميلي گرم در دسي ليتر است.
- سابقه ابتلا به كيست هاي متعدد تخمدان خصوصاً‌در خانم هاي جوان
- سابقه بيماري هاي عروقي چه عروق دست و پا و چه عروق قلبي يا مغزي
افزايش چربي هاي خون جدي ترين عامل خطر گرفتگي رگ هاي قلب و ساير عروق بدن محسوب مي شود. قانون كلي كه در اين مورد وجود دارد اين است كه تمام افراد بالاي 20 سال بايد حداقل در يك نوبت تمام آزمايش هاي چربي خون ( شامل كلسترول تام خون، كلسترول خوب ، كلسترول بد و تري گليسيريد) را انجام دهند. در صورتي كه نتايج طبيعي بود اين آزمايش حداقل هر 5 سال يك بار تكرار شود. در صورت غير طبيعي بودن نتايج ويا ابتلا به بيمارهايي چون ديابت و يا بيماري هاي قلبي عروقي وسكته مغزي استعمال سيگار و چاقي مفرط حتماً با پزشك معالج خود در مورد دستورات غذايي، دارويي و زمان انجام آزمايش بعدي مشورت نماييد.
در دوران قبل از ازدواج آزمايش هايي براي زوجين درخواست مي شود كه عبارتند از :
- VDRL براي اطمينان از عدم ابتلا به سيفليس
- آزمايش هاي مربوط به هپاتيت B
- آزمايش شمارش سلول هاي خوني
- آزمايش گروه خون جهت شناسايي مادران Rh منفي
- آزمايش عدم اعتياد
- HIV براي اطمينان از عدم ابتلا به ايدز
آزمایش پيش از بارداري و آزمایش دوران بارداري
مراقبت هاي بهداشتي زمان بارداري از اهيمت خاصي برخوردارند زيرا اين مراقبت ها سلامت حداقل دو نفر را ( اگر جنين دوقلو نباشد) تضمين مي كنند. مراقبت هاي مورد بحث شامل معاينات باليني و بررسي هاي پاراكلينيكي ( تست هاي آزمايشگاهي و سونوگرافي ) است.
- VDRL براي اطمينان از عدم ابتلا به سيفليس
- آزمايش هاي مربوط به سرخجه و هپاتيت B
- آزمايش شمارش سلول هاي خوني
- HIV براي اطمينان از عدم ابتلا به ايدز
بطور كلي انجام 5 تست آزمايشگاهي زير نيز در مورد زنان باردار توصيه مي شود كه عبارتند از آزمايش اندازه گيري آلفافيتوپروتئين (AFP)، آزمايش غربالگري ديابت حاملگي ، آنتي بادي های Rh، عفونت هاي مهبل ( واژن) و ساير عفونت ها.
اندازه گيري آلفافيتوپروتئين در سرم مادر:
اين آزمايش بيشتر براي تشخيص نقايص لوله عصبي جنين (كه بعد ها مغز و نخاع را به وجود مي آورد) انجام مي شود. بهترين زمان اندازه گيري اين ماده در خون مادرهفته هاي 20-15 بارداري است . توجه داشته باشيد كه نتيجه اين آزمايش ها حتماً بايد توسط پزشك معالج تفسير شده و در صورت نياز مبادرت به انجام آزمايش هاي بعدي و سونوگرافي شود.
غربالگري ديابت حاملگي :
مهمترين اختلال متابوليك مادردرطول بارداري ديابت حاملگي است. امروزه بسياري از متخصصين و مراكز معتبر بر اين عقيده اند كه بايد غربالگري ديابت را در تمام زنان باردار انجام داد. بهترين زمان براي انجام اين آزمايش هفته هاي 28-24 حاملگي است. اما در مورد زنان باردار در معرض خطر يعني كساني که BMI≥30، سابقه مرده زايي ، حداقل 2 بار سقط خودبخودي ، تولد نوزاد با وزن مساوي يا بيشتر از 4 كيلو گرم ، سابقه فاميلي ديابت و سابقه ديابت در حاملگي قبلي دارند، توصيه مي شود كه در هنگام اولين مراجعه ( پيش از هفته 24 و يا حداكثر بين هفته 28-24 حاملگي ) حتماً از نظر ديابت مورد بررسي قرار گيرند. در اين حالت پس از خوراندن 50 گرم گلوكز به فرد باردار قند خون وي پس از يك ساعت اندازه گيري مي شود، به اين آزمايش تست چالش گلوكز (Glucose Challenge Test) GCT می گویند.
اگر در اين حالت قند خون بالاي 132 ميلي گرم درصد ( در برخي منابع 140) بود بايد تست G.T.T كه يك تست سه مرحله اي جهت بررسي قند خون است انجام پذيرد. توجه داشته باشيد كه انجام GCT نياز به ناشتايي ندارد.
غربالگري مجدد براي آنتي بادي های Rh :
تعيين گروه خوني و مثبت و منفي بودن Rh بايد در همه خانم ها پيش از بارداري انجام شود و تمام زنان Rh منفي كه در ابتداي حاملگي آمپول روگام ( كه براي حساسيت زدايي مادر استفاده ميشود) دريافت نكرده اند بايد بين هفته هاي 28-26 حاملگي مورد آزمايش مجدد قرار گيرند. پزشك معالج بر اساس نتيجه آزمايش درزمينه تزريق آمپول روگام و يا ساير اقدامات لازم تصميم خواهد گرفت.
بررسي عوامل عفوني درمادر:
غربالگري آنتي بادي هاي ضد توكسوپلاسما، سرخجه، سيتو مگالوويروس ، و تب خال كه جمعاً تحت عنوان گروه TORCH ناميده مي شوند. اين عوامل مي توانند با ايجاد عفونت در محيط رحم عوارض زيادي براي جنين برجا بگذارند.
غربالگري عفونت هاي واژن:
در برخي از زنان باردار ميكروبهاي ريزي در محيط واژن رشد مي كنند كه مي توانند سبب عفونت كيسه جنين و پارگي زودرس آن شوند. براي تشخيص اين وضعيت كه مي تواند حيات جنين را به خطر بيندازد ساده ترين كار آن است كه هر خانم باردار تحت معاينه واژن قرار گرفته و نمونه اي از ترشحات داخل واژن وي تهيه و به آزمايشگاه ارسال شود . توجه داشته باشيد كه اين عفونت ها غالباً بدون علامت هستند اما رسيدگي به آنها اهميت خاصي دارد.
روش هاي نوين تشخيص پيش از تولد سندرم داون:
علاوه بر روش هاي قبلي ، روشهاي جديدي ابداع شده كه در آن با در نظر گرفتن سن مادر ، انجام سونوگرافي ( جهت تعيين ضخامت چين گردني و تيغه بيني جنين ) و انجام يكسري تست هاي بيوشيميايي روي خون مادر ( شامل Freeβ-HCG,PAPP-A ) مي توان با دقت حدود 95% در هفته هاي 14-11 حاملگي موارد سندرم داون را غربالگري نمود. نتايج اين روش (در صورت وجود امكانات كافي و متخصصين كار آمد) بسيار قابل اطمينان است.
آزمايش هاي ديگر
اين آزمايش ها شامل آزمايش كامل ادرار ( خصوصاً جهت بررسي مقادير بيش از حد طبيعي پروتئين در ادرار و عفونت هاي ادراري ) و نيز آزمايش هاي لازم جهت بررسي كم خوني است كه معمولاً‌در دوران بارداري صورت مي پذيرد . مراجعه به پزشك و تشكيل پرونده در دوران بارداري امرزه از واجبات است چون با اين روش مادر و جنين در تمام مراحل بارداري تحت نظر پزشك بوده و با بروز كوچكترين مشكل توسط پزشك معالج تحت درمان مناسب قرار مي گيرند.
نویسنده : دکتر علیرضا خدامی
کلمات کلیدی : کم خونی ، هموگلبین ، گلبول قرمز ، کم خونی شدید ، جریان خون ، فقر آهن ، کمبود ویتامین B12 ، کمبود فولیک اسید ، آنمی ،cbc، علت کم خونی ، گلوسیت
دسترسی به سایر مقالات : آزمایش قند خون ، اوره ، اسید اوریک خون ، کراتینین ، چربی های خون ، تست های کبدی ،شمارش کامل گلبول های خونی ، شمارش پلاکت ، آزمایشات کم خونی فقر آهن ،تست های انعقادی